استان همدان

اطلاعات آماری

اطلاعات جغرافیایی

استان همدان یکی از استان‌های غربی کشور است که استان‌های هم‌جوار شمالی، شرقی، جنوبی و غربی آن به ترتیب زنجان، قزوین، مرکزی، لرستان، کردستان و کرمانشاه می‌باشند. همدان در سال 1352 شمسی طبق قانون به استانی مستقل تبدیل شد و بر اساس آخرین تقسیمات کشوری اعلام شده در سایت مرکز آمار ایران 9 شهرستان، 29 شهر، 25 بخش، 73 دهستان و 1075  آبادی با سکنه‌ دارد.

اطلاعات تاریخی و فرهنگی

همدان يكي از كهن‌ترين شهرهاي جهان است. نام آن براي نخستين بار به نام امدانه يا آمادي در كتيبه تيگلت، پيلسر يكم (1100 پيش از ميلاد) پادشاه آشور آمده است. اين شهر پايتخت پادشاهان ماد و در دوران‌هاي هخامنشي و اشكاني پايتخت تابستاني بوده است. مشروطه خواهي در همدان خصوصا پيش از ديگر شهرهاي ايران جلوه کرد كه از نتايج آن تاسيس ادارات، انجمن شهر، شهرداري و  دادستاني بود. 2 سال قبل از آن كه در كرمان و پس از آن در تهران، اجتماعيون به مشروطه برسند، در همدان، به كوشش ظهيرالدوله، نخستين مجلس شوراي محلي تشكيل شد.

کوروش بزرگ در سال 550 پیش از میلاد، آستیاگ؛ آخرین پادشاه ماد را شکست داد و همدان را مقر تابستانی خود قرار داد. بدین ترتیب با تصرف همدان، اولین حکومت آریاییان به دست پارس‌ها منقرض شد. بعد از انقراض مادها، همدان هر چند مرکزیت خود را از دست داد، ولی همچنان به عنوان یکی از سه پایتخت هخامنشیان مورد توجه بود. وجود کتیبه‌های گنجنامه، بقایای ستون‌های سنگی کاخ‌های هخامنشی و جام‌ها و الواح زرین و سیمین به دست آمده از همدان، حاکی اهمیت این منطقه در دوره هخامنشی ‌است.

اسکندر مقدونی دو بار از همدان دیدار کرده ‌است، نخست در تعقیب داریوش سوم در 330 سال پیش از میلاد و برای دومین بار در 324 سال پیش از میلاد در راه بازگشت از هند. اسکندر پس از ورود به همدان جشنی به مناسبت پیروزی‌های خود برپا کرد.

همدان پایتخت تابستانی شاهان اشکانی نیز بوده‌است. در دامنه تپه مصلی همدان، شیر سنگی بزرگی قرار دارد. ظاهرا در زمان اشکانیان این مجسمه با مجسمه دیگری که نظیر و قرینه آن بوده، در سمت یکی از دروازه‌های شهر نصب بوده ‌است. بعدها اعراب آن دروازه را باب‌الاسد خواندند. از دوره اشکانی در همدان گورستان پارتی بر جای مانده ‌است. همدان یکی از آخرین پایگاه‌های مقاومت اشکانیان در برابر حکومت تازه ‌نفس ساسانی نیز بود.

در حمله اعراب، شهر همدان پس سقوط نهاوند به دست مسلمانان افتاد و چندان اهمیت و اعتبار داشت که اعراب فتح آن را پس از فتح نهاوند، بزرگ‌ترین پیروزی خود بر ساسانیان برشمردند.

همدان در دوره صفویه دوباره از نعمت و آبادانی بهره‌مند گردید. پس از انقراض سلسله صفویه و بروز هرج و مرج در ایران در سال 1138 هجری، شهر همدان به تصرف احمد پاشا عثمانی؛ والی عثمانی درآمد و بر اثر مقاومت مردم در برابر قوای عثمانی، گروه بزرگی از مردم شهر قتل‌عام شدند.

شهر همدان به روش طراحی شهرهای دایره‌ای یا متحدالمرکز طراحی شده است. در اصطلاح جغرافیا به این گونه شهرها سبک باروک گفته می‌شود. میدان مرکزی همدان در حکم همان نقطه مرکزی دایره ‌است. بنای این میدان در سال 1307 خورشیدی آغاز و از اوایل 1311 مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌است. شعاع میدان مرکزی همدان 80 متر است. در فاصله‌های دورتر از محیط این میدان، بلوارها و خیابان‌ها با شعاع بزرگتر قرار دارند که در حال حاضر به علت توسعه شهر در برخی از جهت‌های شهر تا دایره سوم هم رسیده ‌است.

قرار گرفتن شهر همدان بر گذرگاه ایلات و عشایر و تهاجمات تاریخی و قتل و ایلغار اقوام داخلی و خارجی، بافت ویژه‌ای را به این شهر تحمیل کرده ‌بود. در گذشته شهر همدان به چندین محله تقسیم می‌شد که برخی از این محلات دروازه داشتند و در ساعات معینی از شب دروازه‌ها بسته می‌شدند. کوچه‌های محل از محوطه‌ای که وسیع‌تر بود و چمن نامیده می‌شد، جدا می‌شدند و با پیچ و خم‌های فراوان که تنها افراد هم‌محل به خوبی آن را می‌شناختند و گاه از گذرگاه‌های مسقف و تاریک می‌گذشتند، تشکیل می‌شد. درب خانه‌ها نیز کوتاه و سرگیر ساخته می‌شد. هر محله برای اعضای خود یک گروه بسته و یا نوعی گروه خودی بود و ساکنان محلات دیگر برای آنان گروه بیگانه به شمار می‌آمدند. بین محله‌های مختلف شهر همدان تفاوت در آداب و رسوم و حتی در لهجه و اصطلاحات وجود داشت.

گویش اکثریت مردم شهر همدان، فارسی با لهجه همدانی است. در همدان اقلیتی از مردم ترک ‌زبان نیز سکونت دارند. همدان و توابع آن، از دیرباز دارای فرهنگ ریشه‌دار و غنی بوده‌است که قدمت برخی از عناصر آن به تحقیق برابر با تاریخ سه هزار ساله شهر است.

همدان دیار ترشی‌ها و مرباها است. با شروع فصل پاییز اغلب زنان همدانی دست به‌کار تهیه ترشی‌های مختلف می‌شوند. به نظر می‌رسد دلیل اهمیت تهیه ترشی در همدان، زمستان‌های طولانی و سرد گذشته بوده‌است که زنان را وادار به نگهداری طولانی مدت مواد غذایی از این طریق می‌کرده و اکنون هم این رسم هم چنان به قوت خود باقی‌مانده‌است. در حال حاضر بیش از 100 نوع ترشی در همدان تهیه می‌شود. شاخصه اصلی ترشی همدان استفاده از گیاهان بومی و به کاربردن چاشنی‌ها و سبزی‌های منطقه در آن ها است که سبب تمایز ترشی‌های همدان با سایر نقاط شده‌است.

در همدان تنوع غذایی زیاد است و علاوه بر انواع غذاهایی که در همه ایران طبخ می‌شود، برخی از انواع غذاهای محلی و هم چنین چندین نوع آبگوشت ویژه نیز رواج دارد. آبگوشت‌ها متنوع هستند ولی امروزه نسل جوان استقبال زیادی از این نوع غذاها ندارند. هم چنین در همدان به واسطه سبزی‌های کوهی متنوع در دامنه کوه‌ها مردم تمایل به طبخ آش با این سبزها دارند که دارای خواص بسیار زیادی است. در این خطه انواع گوناگون آش تهیه می‌شود و آش برنج یکی از کاربردی‌ترین آن هاست.

برخی غذاها و خوردنی های معروف همدان عبارت است از: آبگوشت بزباش، آبگوشت کلم قمری، آش کاچی، سرداشی، آبگوشت یخنی، آش آبغوره، آبگوشت فلفل همدانی، مربای پوست هندوانه، مربای ترب سیاه، ترشی گردو، خورش غوره بادمجان، آش میوه، آش ترخینه، آش سماق، آش شله، آش قیسی، آش ترشی، آش شل پتله، آش خیار چنبر، آش بلغور، آش کشک، آش آماج، آش هویج و جو، شیر شیره، دیزی، ترحلوا، کوفته همدانی، آش غورابه، آش خشکبار، نان اگردک (اگرده) و نان گرده.

اطلاعات زیست محیطی

استان همدان از استان‌های کوهستانی، مرتفع، سرد و بادخیز کشور محسوب می‌شود. ناهمواری‌ها در استان همدان به شکل‌های مختلف ایجاد شده است که عامل مهم این تغییر شکل ناهمواری‌ها، وجود آب های روان است که در استان همدان جاری هستند. به طوری که این آب‌ها در برخی مناطق مرتفع با تخریب ارتفاعات و انباشتن آبرفت‌ها در مناطق پست، سبب کاهش ارتفاع کوه‌ها، ایجاد دشت‌ها و دره‌های زیادی شده‌اند.

آب و هوای همدان بسیار متنوع است و اوضاع جوی منطقه از لحاظ حداقل و حداکثر برودت و باران در فصول سال متغیر است. در نقاط کوهستانی سرد است و سرما تا 30 درجه زیر صفر هم می‌رسد. آب و هوای استان، تحت تاثیر عرض جغرافیایی، ارتفاع، مکان، امتداد کوه‌ها و فاصله از دریاست. به طور کلی آب و هوای استان در نتیجه وجود کوه‌های مرتفع، رودخانه‌ها و پستی و بلندی‌های زیاد، به شدت متغیر است. زمستان‌های این استان سرد و پر برف و باران و در تابستان‌ها دما معتدل است.

شهر همدان در دره‌ها و دامنه‌های شمالی کوهستان الوند واقع شده‌است. مرتفع‌ترین قله این کوهستان، قله کوه الوند با ارتفاع 3574 متر از سطح دریاست که این قله بین تویسرکان و همدان و در 18 کیلومتری شهر همدان واقع شده‌است. به غیر از کوه الوند، بین این شهر و شهرستان زنجان کوه‌های کم‌ارتفاعی وجود دارند که عبارتند از: کوه چنگ الماس، کوه ارمنی و کوه قره‌داغ. در شرق همدان کوه وفس و در شمال شرقی همدان سلسله جبال خرقان که خط‌الراس آن، حد طبیعی بین همدان و قزوین است، قرار گرفته‌است.

در استان همدان با وجود بارندگی سالانه 343 میلی‌متری، بیابان وجود ندارد. ولی در برخی مناطق آن پدیده کویری شدن خاک‌ها اتفاق افتاده است. قسمتی از زمین‌های استان در بخش قهاوند و شهرستان اسدآباد را زمین‌های کویری و شوره‌زار تشکیل می‌دهد.

در استان پوشش گیاهی به‌صورت جنگل متراکم وجود ندارد. ولی پوشش گیاهی جنگلی در سطوح محدود و پراکنده مشاهده می‌شود. این پوشش گیاهی جنگلی از نظر وضعیت به دو دسته جنگل‌های تنک و جنگل‌های مخروبه تقسیم می‌شود. از گونه‌های درختی این جنگل‌ها می‌توان به بلوط، کیکم (افرا جنگلی)، داغداغان، گلابی وحشی و زبان گنجشک و از گونه‌های درختچه‌ای به بادام کوهی، ارژن، دافنه و سماق اشاره کرد.

موقعیت مناسب و جغرافیایی استان همدان در ناحیه کوهستانی غرب کشور و شرایط آب و هوایی و پوشش گیاهی آن موجب شده که از گذشته شرایط مساعدی برای پیدایش زیستگاه انواع حیات جانوری فراهم شود. متاسفانه در چند دهه اخیر عواملی از قبیل حضور شکارچیان غیرمجاز، خشکسالی‌های ناشی از تغییرات ناگهانی اقلیم، کم شدن آب تالاب‌ها و رودخانه‌ها، چرای بیش از حد و خارج از فصل دام‌ها در مراتع، صدمات جبران ناپذیری را به حیات جانوری استان وارد کرده است. گونه‌های شاخص و پر اهمیت جانوری این استان عبارتند از: قوچ و میش ارمنی، کل و بز وحشی، عقاب طلایی، میش مرغ و پرستوی دریایی نوک کاکایی.

نمادهای استان

همدان را بیشتر به خاطر نقشه و بافت شهری منحصر به فردش می شناسند. این طرح شهری آن قدر خاص است که نقشه هوایی همدان در شب را با نقشه هوایی شهرهایی مانند مسکو مقایسه می کنند و از زیبایی آن تعریف می کنند. اما نماد اصلی شهر همدان، المان آرامگاه بو علی سینا است که به دلیل سبک خاص معماری و شخصیت برجسته ابو علی شهره خاص و عام است.

مشاهیر

• بابا طاهر عریان
• میرزاده عشقی
• احسان یارشاتر
• حسین معصومی همدانی
• ابو علی سینا
• فریدون مشیری
• فخرالدین اسعد گرگانی

صنایع دستی

• فرش بافی
• چرم سازی
• سفالگری
• منبت کاری
• سبدبافی

آداب و رسوم

• كوسه گلین
• فال مهره
• سیزده بدر
• كوزه شكست
• چهارشنبه سوری