موقعیت جغرافیایی مسجد جامع عتیق

مسجد جامع عتیق و خدایخانه آن در شهر شیراز و در ضلع شرقی بارگاه حضرت شاهچراغ(ع) واقع شده اند.

سیر تاریخی و فرهنگی

کاوش‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد این مسجد را روی بقایای عبادتگاهی قدیمی (احتمالا آتشکده) بنا کرده‌اند و حتی نقشه‌ بنای قبلی در طراحی مسجد نیز تاثیرگذار بوده است. این عبادتگاه قدیمی مربوط به دوره‌ پیش از اسلام است، ولی به علت محدودیت در کاوش‌ها مشخص نیست متعلق به کدام یک از دوره‌های تاریخی است. عمرولیث صفاری؛ دومین فرمانروای سلسله‌ صفاریان چون وارد شیراز شد دستور داد تا به شکرانه پیروزی درخشانی که در جنگ با قشون خلیفه عباسی به دست آورده بود، طرح مسجد بزرگی را در شیراز بسازند که از هر حیث بی سابقه باشد. این مسجد در سال 381 هجری قمری به اتمام رسید. بنای این مسجد در طول حیات خود بارها مرمت شده است که بسیاری از این مرمت‌ها قدمت قابل توجهی دارند. در زمان اتابکان فارس یعنی نیمه‌ قرن ششم هجری قمری و دوره‌ ضعف حکومت سلجوقی در فارس، بار دیگر در در زمان سلطان ابراهیم میرزا؛ پسر شاهرخ گورکانی (بزرگ‌ترین پادشاه تیموریان) که در سال 817 هجری قمری از سوی پدر، فرمانروای فارس و توابع آن شد و پس از آن در چند نوبت در دوران حکومت صفوی، در سال 973 هجری قمری در زمان حکومت شاه طهماسب اول صفوی، در سال 1026 هجری قمری و 1027 هجری قمری در زمان حکومت شاه عباس کبیر، در سال 1092 هجری قمری در زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی، در سال 1318 هجری شمسی با کمک مردم و  از جانب اداره باستان شناسی فارس مرمت گردید.

در نیمه‌ قرن هشتم هجری (752 هجری قمری) و به دستور شاه اسحاق اینجو؛ معروف‌ترین و واپسین فرمانروای آل اینجو و هم‌عصر حافظ شیرازی که در اواخر دوره‌ ایلخانان بر فارس و اصفهان حکومت می‌کرده است، در میان حیاط مسجد عتیق، ساختمانی به نام دارالمصحف، بیت المصحف، خدایخانه یا خداخانه بنا شده است و این بدان جهت است که در این مکان قرآن هایی تاریخی نگهداری می شده است و محل تلاوت قرآن نیز بوده است. خدایخانه نیز پس از تخریب و از بین رفتن برخی از کتیبه هایش، از جانب اداره باستان شناسی فارس و با همیاری واجد کاتب، سید آقا بزرگ نسابه، صرافت، رحیم صمیم و سید هاشم، در سال 1326 هجری شمسی کاملا مرمت شد.

معماری مسجد جامع عتیق

در ساختمان این مسجد، هر یک از چهار ضلع بنا دارای ویژگی‌های ارزشمند معماری است و از این حیث مورد توجه هنردوستان و علاقه‌مندان به معماری ایرانی قرار می‌گیرد.

درب ورودی ضلع شمالی به دوازده امام معروف است و کتیبه ای بر فراز آن قرار گرفته است که در دوره صفوی و در سال 1031 هجری قمری به خط علی جوهری نگاشته شده است. این کتیبه تاریخ مرمت مسجد را در سال مذکور بیان می نماید. سردرب شمالی مسجد با کاشی مقرنس کاری شده است. در جرزهای دو طرف سردرب، چهار کتیبه نصب شده که اسامی دوازده امام روی آن‌ها نگاشته شده است. در وسط ضلع شمالی مسجد، طاق نمای مرتفعی مشهور به طاق مروارید قرار گرفته است که در دو طرف بام آن دو گلدسته وجود دارد و سقف آن با آجر مقرنس کاری شده است. در انتهای آن پلکانی است که به پشت بام و گلدسته ها ختم می شود و در پیشانی و جلوی آن ها کاشی کاری شده است و روی آن ها با خط نسخ آیات قرآنی نگاشته شده است. در ضلع غربی این طاق نما، دالان درب دوازده امام (درب شمالی) و پنج طاق نما قرار گرفته است و در پشت این دالان و طاق نماها، شبستان کوچکی قرار گرفته است. شبستان بزرگ مسجد که پنج درب آهنی به‌عنوان ورودی و محراب زیبایی از سنگ دارد در طرف مشرق طاق مروارید قرار دارد.

مسجد جامع عتیق شیراز کهن ترین مسجد جامع استان فارس محسوب می شود.

ضلع جنوبی مسجد با مساحتی برابر با 1200 مترمربع، طاق نمای بزرگی وجود دارد که در طول زمان خراب و در سال 1348 خورشیدی بازسازی شده است. در درون طاق نما، کتیبه ای قدیمی با خط ثلث نگاشته شده است که بخشی از آن باقی مانده است. بر فراز در ورودی شبستان ضلع جنوبی کتیبه ای دیگر با خط ثلث پیچیده بر روی کاشی نگاشته شده است که بخشی از آن تخریب شده است. این کتیبه در زمان شاه طهماسب اول صفوی نگاشته شده و در پایان آن تاریخ  973 هجری قمری به عنوان تاریخ مرمت مسجد ذکر شده است. در دو طرف شبستان دو طبقه وجود دارد که سقف آن از آجر است و در انتهای آن نیز، محرابی کاشی کاری شده قرار دارد که بر فراز آن به خط کوفی سوره توحید و نام پنج تن نگاشته شده و در زیر آن دو آیه قرآنی به خط نسخ نگاشته شده و در پایان تاریخ 1361 هجری قید گردیده است. سقف این محراب با کاشی لاجوردی کاشی کاری شده است و دو طرف محراب نیز سنگ کاری شده است. در کنار این محراب، تاریخچه مرمت مسجد بر روی دو سنگ نقش گردیده است.

در ضلع غربی درب ورودی حرم آستان مقدس شاهچراغ قرار دارد. رواق‌هایی زیبا در قالب ده دهانه در این ضلع وجود دارند که در انتهای آن‌ها درب ورودی شبستانی قرار گرفته که در ضلع جنوبی است. در ضلع شرقی مسجد طاق نمای بزرگی وجود دارد که همانند طاق‌نمای ضلع جنوبی، پهن و بلند است با این تفاوت که درون آن هشت طاق‌نمای کوچک قرار دارد. در سمت چپ، چهار طاق‌نمای کوچک وجود دارد که در پشت آن‌ها ایوانی قرار گرفته است. در سمت راست نیز چهار طاق‌نمای کوچک قرار دارد که یکی از آن‌ها درب خروجی مسجد است. راه‌پله‌ پشت بام مسجد نیز در این ضلع قرار گرفته است. در این ضلع، شبستان مخروبه‌ای وجود دارد که اکنون کاملا بلااستفاده است، ولی در گذشته‌ای نه چندان دور محل اقامه‌ نماز بوده است. در این ضلع، ایوانی به همراه دو رواق با سه دهانه وجود دارد که یکی از این دهانه‌ها درب ورودی نیز وجود دارد. در بالای این ایوان، نیز کتیبه‌هایی به چشم می‌خورد که در برگیرنده‌ آیاتی از قرآن است. البته این ایوان و رواق‌هایش به مرمت فراوانی نیاز دارد. در سال‌های اخیر، شبستانی جدید در این مسجد ایجاد شده که در ضلع جنوبی قرار دارد. در تزیین این شبستان از کتیبه‌هایی به خط ثلث و نسخ استفاده شده که آیات قرآن و احادیث نبوی بر آن نگاشته شده است.

در میان حیاط مسجد عتیق، ساختمانی به نام دارالمصحف، بیت المصحف، خدایخانه یا خداخانه بنا شده است و این بدان جهت است که در این مکان قرآن هایی تاریخی نگهداری می شده است و محل تلاوت قرآن نیز بوده است.

صحن مسجد با مساحت 1672 مترمربع با سنگ های مرمر مفروش بوده و در دالان های ورودی مسجد چندین سنگاب وجود داشته که همیشه پر آب بوده تا موقع ورود اشخاص به مسجد، ابتدا پای خود را بشویند و وضو بگیرند و پس از آن وارد صحن شوند. اکنون یکی از این سنگاب ها که قطر داخلی آن نزدیک به یک متر است و ناحیه خارجی آن دوازده ضلعی است، هم چنین در اطراف آن نقش و نگارهایی وجود ادرد و گرداگرد آن آیات قرآنی و اسلامی نگاشته شده باقی مانده است. عمارت خدایخانه و ایوان های آن، دارای 12 متر طول و 10 متر عرض است و مساحت اتاقی که در وسط آن قرار گرفته است به ابعاد 8 متر طول و 6 متر عرض می باشد که از سنگ و گچ ساخته شده است. در ضلع شرقی و غربی این اتاق، دو سنگ مشبک قرار دارد و در دو ضلع جنوبی و شمالی آن، هر کدام یک در ورودی است که بر روی درب ضلع شمالی خاتم کاری صورت گرفته است. در چهار گوشه خدایخانه، چهار ستون مدور مغازه مانندی وجود دارد که نمای بیرونی آن از سنگهای مکعب شکل آجر مانندی است که لابه لای آن سنگ های رنگین به کار رفته و با گچ نصب شده است. روی سنگ های ازاره پایین نیز نقش و نگار هایی دیده می شود.

ارزش های خاص مسجد جامع عتیق

مسجد جامع عتیق شیراز کهن ترین مسجد جامع استان فارس محسوب می شود. در ساختمان این مسجد، هر یک از چهار ضلع بنا دارای ویژگی‌های ارزشمند معماری است و از این حیث مورد توجه هنردوستان و علاقه‌مندان به معماری ایرانی قرار می‌گیرد.