موقعیت جغرافیایی ارگ کریم خانی

این ارگ در مرکز شهر شیراز و به طور دقیق‌تر در خیابان کریم‌خان زند و نبش میدان شهدا یا شهرداری قرار دارد.

سیر تاریخی و فرهنگی

ارگ کریم خانی قصر سلطنتی و اندرونی کریم خان زند حاکم شیراز بوده که در سال 1180 هجری قمری به دستور وی ساخته شد. این ارگ در دوره سلطنت سلسله زندیه و پس از این که کریم خان زند شیراز را به عنوان پایتخت و مکان زندگی خود انتخاب کرد، به ارگ کریم خانی معروف شد.

ساخت ارگ کریم خان بین سال های 1766 و 1767 میلادی انجام شد و کریم خان بهترین معماران زمان خود را جهت ساخت آن به کار گرفت. او هم چنین بهترین مصالح را از داخل و خارج کشور تهیه و ساخت بنا را به سرعت تمام کرد. پس از منقرض شدن حکومت زندیه و روی کار آمدن سلسله قاجاریه ارگ به دارالحکومه تبدیل شد و مکانی برای استقرار  والیان و حاکمان فارس تبدیل شد و تا اوایل سلطنت پهلوی نیز وضع به همین منوال بود. در زمان استانداری شاهزاده عبدالحسین میرزای فرمانفرما به دستور وی کاشی کاری‌های ارگ ترمیم شد. در واقع در زمان حکومت قاجاریه به دلیل خصومت قاجاریان با زندیان، نقاشی‌ها و کاشی کاری‌های زندیه کلنگی شدند و نقاشی‌ها و تزیینات قاجاریه جای آن را گرفتند. امروزه یکی از ارکان مرمت بناهای زندیه آن است که نقاشی‌ها و تزیینات آن‌ها را از زیر نقاشی‌های قاجاریه بیرون آورده و به نمایش بگذارند.

در زمان سلطنت رضاخان پهلوی بین سال‌های 1320 تا 1304 خورشیدی و بعد از آن ارگ به عنوان زندان بزرگ شهر در اختیار شهربانی قرار گرفت. در طول این مدت تمام آثار نقاشی و مقرنس کاری اتاق‌ها را با گچ پوشاندند و اکثر اتاق‌ها و تالار‌ها به وسیله چندین دیوار به صورت سلول‌های کوچکی در آمد. در سال 1350 ساختمان ارگ در اختیار سازمان میراث فرهنگی قرار گرفت و کار مرمت و بازسازی آن مورد توجه قرار گرفت. بازسازی بنا در سال 1356 آغاز شد. در بازسازی ارگ برای حفظ اصالت بنا دقت فراوانی شده و نقاشی‌های زیبای آن از زیر گچ کاری‌ها بیرون آمده است. این بنای عظیم اکنون تحت نظارت سازمان میراث فرهنگی اداره می شود و از چند سال پیش کار مرمت این بنا آغاز شده است تا به عنوان موزه بزرگ فارس مورد استفاده قرار گیرد.

معماری ارگ کریم خانی

این بنای 4000 متری در مرکز یک محوطه با مساحت 12800 مترمربع قرار گرفته است. ارگ در بخش بیرونی دارای 4 دیوار بسیار بلند 12 متری است که با 4 برج آجری دایره ای شکل با ارتفاع 14 متر و با زاویه 90 درجه به هم متصل شده اند. عمده مصالح به کار رفته در این بنا از سنگ و گچ است. تمامی دیوارهای 12 متری اطراف، دارای ضخامت 3 متری در پایین و 2.8 متری در قسمت های بالایی هستند. طراحی این بنا در واقع هم مسکونی و هم نظامی است.

دیوارهای محکم و بسیار مرتفع بیرونی با جان‌پناه‌هایی در قسمت‌های بالایی دیوار که برای استقرار سربازان و تیراندازی در هنگام جنگ از آن استفاده می‌شد و هم چنین خندقی که سابقا در بیرون از آن کنده شده بود نیز گواه این امر است. شکل کلی این بنا یک ذوزنقه‌ ناقص است که گفته می‌شود علت این امر این بوده که در هنگام ساخت آن به این نتیجه رسیده‌اند که خاک شمال غربی برای ایجاد برجی با این عظمت نامناسب است و امکان نشست کردن دارد، پس کمی بنا را به سمت غرب کشیدند.

در زمان حکومت قاجاریه به دلیل خصومت قاجاریان با زندیان، نقاشی‌ها و کاشی کاری‌های زندیه کلنگی شدند و نقاشی‌ها و تزیینات قاجاریه جای آن را گرفتند. امروزه یکی از ارکان مرمت بناهای زندیه آن است که نقاشی‌ها و تزیینات آن‌ها را از زیر نقاشی‌های قاجاریه بیرون آورده و به نمایش بگذارند.

در چهار گوشه ارگ، چهار برج  دارای سه طبقه‌ی مجزا هستند که پله‌های مدوری برای رفت و آمد در آن ها تعبیه شده‌اند. در طبقات نیز دو اتاق وجود دارد که یکی جهت استراحت سربازان و دیگری برای نگهداری اسلحه بوده است. معماری ارگ به شیوه اصفهانی و از نوع معماری درونگرا است که وجود تزیینات ظریف و زیبای داخل ساختمان در مقابل تزیینات خشن و ساده دیوارهای بیرونی گواه این مطلب است.

قسمت‌های مسکونی ارگ در ضلع‌های شمالی، غربی و جنوبی واقع شده است که هر کدام دارای یک ایوان با دو ستون سنگی (البته در زمان قاجاریه ستون‌های سنگی ایوان‌های غربی و جنوبی با ستون‌های جنوبی جایگزین شدند) و شش اتاق مسکونی در دو سمت هستند که با مقرنس و تزییناتی مشابه تزیین شده‌اند. در جلوی هر ایوان نیز حوض چهارگوشی قرار دارد که آب موجود در آن از قنات رکن‌آباد که به رکنی معروف بوده است، تامین می‌شد، اما با از بین رفتن قنات، سیستم آبرسانی نیز از بین رفته است. این آب از لحاظ املاح معدنی در شیراز بهترین نمونه به شمار می‌رفته‌است.

نمای تالارها با پنجره‌های چوبی مشبک کاری شده همراه با شیشه‌های رنگی پوشیده شده است. تالارها به وسیله دو سقف پوشیده شده‌اند که یکی سقف طاقدار با مقرنس‌های گچی در بخش داخلی آن تزیین شده و دیگری سقف کاذب که با فاصله‌ای نسبت به سقف اصلی ایجاد گردیده. بخش داخلی سقف اصلی تالارها با نقاشی‌ها و تذهیب‌های بسیار زیبایی که از نقاشی‌های عصر صفوی الگو گرفته‌اند تزیین شده است. در ترسیم این نقاشی‌ها از موادی مانند طلا، جیوه، شنگرف، گل اخرا و سایر مواد معدنی استفاده شده است. نکته‌ جالب‌توجه این است که تمامی اتاق‌ها از درون ساختمان به هم متصل هستند. به علاوه ارگ دارای شاهنشین‌هایی در ضلع‌های مختلف و با کاربردهای متفاوت است،  شاه‌نشین شمالی که مناسب زمستان است و دیگر شاه‌نشین اصلی که در ضلع غربی واقع شده است و یک حوض بزرگ روبه روی آن قرار دارد  کاربردی تابستانه دارد و شاه‌نشین غربی برای تمام فصول است.

در بالای ورودی اصلی، کاشیک اری از نوع هفت رنگ مشتمل بر صحنه نبرد رستم و دیو سفید مربوط به دوره قاجاریه است که بعد از ورودی در بخش داخلی هشتی قرار گرفته است. در بخش شمالی حیاط خلوتی به اضافه چند اتاق کوچک مجزا از سایر مجموعه اتاق‌های ارگ قرار دارد. در گوشه جنوب شرقی ارگ حمامی از دوره زندیه نیز باقی مانده است. رختکن این حمام به صورت یک هشت ضلعی ساخته شده است به این ترتیب که اضلاع اصلی آن یک چهار ضلعی است که در چهار گوشه چهار ضلعی، چهار ضلع دیگر تعبیه و بدین ترتیب بصورت یک هشت ضلعی در آمده است.

درب ورودی حمام در گوشه جنوب غربی حمام قرار گرفته است و به وسیله دالان کوتاهی به رختکن مربوط می شود، در چهار سمت رختکن چهار ایوان تعبیه شده است در پای هر یک از ایوان ها سه محفظه کوچک تعبیه شده که اختصاص به کفش‌ها دارد. در وسط صحن رختکن یک حوض هشت ضلعی وجود دارد که پاشویه‌های آن کمی از سطح زمین بلندتر است و یک فواره سنگی در وسط حوض تعبیه شده است. سقف رختکن از یک عرق چین آجری ساده تشکیل شده است که در گوشه‌های آن ترنج‌های آهک‌بری بسیار زیبایی نصب شده است.

در گوشه شمال غربی رختکن دالان نسبتا طولانی است که به صحن گرمخانه حمام مربوط می‌شود. جالب ترین قسمت حمام چهار ستون سنگی یکپارچه داخل گرمخانه آن است که دارای تزیینات بسیار جالبی می‌باشد که ستون‌های مذکور از ته ستون، ستون و سرستون تشکیل شده است. در گرمخانه حمام 3 مخزن آب وجود دارد که از آب آن ها برای استحمام استفاده می‌شده است. در کف خزینه وسط دیگی مسی قرار دارد که برای گرم کردن آب آن استفاده می‌شده است و از طریق انباری که در پشت حمام قرار دارد، هیزم زیر آن قرار می‌دادند. در کف حمام دالان هایی وجود دارد که در اصطلاح به آن ها گربه رو می گویند و کاربرد آن ها انتقال گرمای حاصل از آتش زیر دیگ آب گرم بوده است.

ارزش های خاص ارگ کریم خانی

ارگ کریم خانی مهم ترین و بزرگ ترین بنای دوران زندیه است که با تزیینات ظریف و زیبای داخل ساختمان در مقابل تزیینات خشن و ساده دیوارهای بیرونی، نمادی از معماری اصفهانی است و هنوز در مرکز شیراز چون نگینی از دوران با شکوه زندیه می درخشد.