نام های دیگر مکان

• گرمابه وکیل

موقعیت جغرافیایی حمام وکیل

حمام وکیل که در بین حمام‌های تاریخی شیراز از شهرت و آوازه‌ بیشتری برخوردار است، توسط سازندگان آن در مرکز شهر شیراز، محله‌ درب شاهزاده، غرب مسجد وکیل، بلوار کریم‌خان زند، خیابان آیت الله طالقانی و در مجاورت بازار وکیل که از دیگر بناهای تاریخی شهر شیراز قلمداد می‌شوند، قرار گرفته است.

سیر تاریخی و فرهنگی

کریم‌‌خان زند در زمان حکومت خود (1193-1172 هجری قمری)، عمارت‌های بسیاری را در شهر زیبای شیراز بنا کرد و آن خطه را از بهترین و آبادترین سرزمین‌های زمان حکومت خود ساخت. بناهایی مانند حمام، مسجد و بازار که به مجموعه‌ وکیل شهرت یافته‌اند. حمام وکیل شیراز نیز از جمله‌ بناهای مجموعه‌ زندیه است که به دستور و پیگیری شخص کریم‌خان در سال 1187 هجری قمری احداث شد. این اثر باستانی، از عظمت و شکوه مثال زدنی ای برخوردار است که در دیگر حمام های تاریخی و کهن نیز به چشم می خورد.

کارشناسان معماری و مسولان باستان‌شناسی کشور، اقدامات پژوهشی را در زمینه‌ی باستان‌شناسی و معماری بر پیکره‌ این بنای تاریخی و ارزشمند ایران کهن انجام داده‌اند. هم چنین با تلاش و پیگیری سازمان میراث فرهنگی، مرمت و بازسازی‌های متعددی در بخش‌های مورد نیاز این عمارت، صورت گرفته است، که تاثیر بسزایی در حفظ و جلوگیری از تخریب بخشی از فرهنگ و هویت ایران کهن داشته است. کارشناسان تاریخی با توجه به بررسی‌ها و کاوش‌های صورت گرفته بر آرایه‌نگاری‌های حمام وکیل شیراز، به این نتیجه دست یافته‌اند که تزیینات و معماری‌های انجام شده در این عمارت کهن، نشات گرفته از فرهنگ و تمدن ایرانی از دوران ایران باستان تا دوران صفویه است. در واقع باستان‌شناسان با توجه به معماری صورت گرفته در آثار به جا مانده از عمارت‌هایی که به دستور کریم‌خان زند بنا شده است، بر این باورند که وی، علاقه‌ و توجه بسیاری در احیا و زنده نگاه‌داشتن تاریخ ایران داشته است. هم چنین وجود آثاری تحسین‌برانگیز که بر دیوارهای ساختمان حمام وکیل نقش بسته است، مانند تصاویری در قالب مضامین اساطیری، حماسی و مذهبی که همه در اعتقادات و باورهای مردم رخنه کرده بود، از دیگر نشانه‌های علاقه‌ی کریم خان زند به احیای تاریخ ایران باستان است.

از دیگر نکات جالب و ستودنی که در نوع ساخت و معماری حمام‌های باستانی ایران رعایت شده است، می‌توان به نوع کاربری آن‌ها اشاره کرد. در دوران گذشته، حمام را تنها به عنوان مکانی برای شستشو در نظر نمی‌گرفتند. بلکه حمام مکانی برای انجام مراسمی از جمله جشن حمام زایمان، جشن مراسم آشنایی و خواستگاری دختران دم‌بخت، مراسم سنتی حنابندان و بسیاری دیگر از رسومات جالب و دوست‌داشتنی بوده که متاسفانه امروزه هیچ اثری از آن‌ها به چشم نمی‌خورد، و دلیل آن‌ را می‌توان در تغییر معماری و نوع ساخت حمام‌های امروزی جستجو کرد. حمام‌هایی که در دوران حکومت کریم‌خان زند، تاسیس شدند نیز از این قاعده مستثنی نبوده و مراسم مذکور، توسط مردم آن دوران نیز در این مکان‌ها برگزار می‌شدند.

ســاختمان و تزیین های حمام، پس از دوره زندیه تغییراتی کرد. در دوره  قاجاریه، این بنا مرمت و قسمت هایی از آن با ساروج پوشانده و مجددا تزیین شد. در دوره پهلوی تا دوران پهلوی دوم حمام دایر بود تا آن که شکاف هایی در دیوارها و سقف آن ظاهر شد. بدین سبب، برای حفاظت از آن، حمام تعطیل و سپس مرمت اساسی شد.

در مرمت های اخیر، تزیین های اولیه را از زیر اندودهای جدیدتر بیرون آورده و مرمت کرده اند. هم چنین با تغییر کاربری حمام به رستوران و سفره خانه و موزه فرش‌های دستباف، دچار آسیب و خرابی‌هایی شد که مسولان را بر آن داشت تا آن محل را به موزه‌ تبدیل کنند. با این عمل از ایجاد آسیب‌های بیشتر جلوگیری شده و انتخاب موزه با توجه به قدمت، اهمیت و معماری زیبا و چشم‌نواز آن، به عنوان گزینه‌ای که در آن زمان شاید در شان این بنای تاریخی با ارزشمند، منصفانه‌تر بنظر می‌رسید انتخاب شده است اگر چه هر بنایی از مصالح ساختمانی تا سلسله مراتب فضایی آن در معماری ایران صرفا جهت همان کاربری بنا شده است و سازمان میراث فرهنگی در حین احیا بنا می بایست به این موضوعات نیز توجه بسیاری را داشته باشد. در تغییر کاربری حمام نیز این امر مستثنی نیست. در این موزه، تعداد 30 مجسمه مومی در بخش سربینه‌ حمام در حالات مختلف حضور دارند.

معماری حمام وکیل

حمام وکیل شیراز از مساحتی برابر با 11 هزار متر مربع، 8 هزار و 660  متر زیربنا، 120 متر طول و 80 متر عرض توسط معماران توانا و بنام دوران زندیه، ساخته شده است. این حمام وسیع، همانند سایر حمام های ایران از پیشرفته‌ترین و اصولی‌ترین معماری زمان خود بهره مند است. سبک و روش‌های معماری و آرایه‌ها و نقوش تزیینی به‌ کار رفته در آن نیز به عنوان نمونه ای از عمارات مهم، حیرت‌آور و تحسین برانگیز حکومت زندیه شناخته شده است.

معماران سطح هشتی ورودی را نسبت به سطح زمین، پایین‌تر درنظر گرفته و ورودی به رختکن را به صورت زاویه‌دار تعبیه کرد‌ه‌اند. اعمال این نوع ساخت، جهت جلوگیری از ورود سرما به داخل و خروج گرما به خارج از حمام، صورت گرفته است. سربینه‌ حمام وکیل شیراز، به صورت هشت ضلعی منتظم ساخته شده که از هشت ستون یک پارچه‌ سنگی در میان سقفی گنبدی شکل، تشکیل شده است. گرم‌خانه نیز سنگ فرش شده و دالان‌هایی کم عرض و باریک در زیر این سنگفرش‌ها تعبیه شده‌اند که با جریان یافتن هوای گرم و بخار آب در آن، باعث گرم شدن کف حمام می‌شدند.

بخش جنوبی گرم‌خانه‌ حمام نیز، خزینه‌ای برای گرم کردن آب با دو دیگ بزرگ قرار گرفته است. در دو قسمت محوطه‌ گرم‌خانه‌ی حمام وکیل، دو شاه‌ نشین و در قسمت خزینه‌، دو حاکم‌نشین تعبیه شده است.  در بخش میانی هر حاکم‌نشین نیز، حوضی وجود دارد که از سنگ مرمر ساخته شده است.

در زیر گنبد حمام، تصاویر آهک‌بری بسیار زیبایی نقش بسته است. در بخش سربینه‌ حمام وکیل، سکوهایی برای تعویض لباس مراجعه کنندگان تعبیه شده است که چهار حوض سنگی نیز برای حمام کردن در آن ساخته شده است. ستون‌های به کار رفته در حمام، از جنس سنگ گندمک گوگرد دار و محکم ساخته شده است که ستون‌هایی یکپارچه با مقرنس گچی کم‌عمق و برجسته که روی آن‌ها قرار گرفته است.

در دوران گذشته، حمام را تنها به عنوان مکانی برای شستشو در نظر نمی‌گرفتند. بلکه حمام مکانی برای انجام مراسمی از جمله جشن حمام زایمان، جشن مراسم آشنایی و خواستگاری دختران دم‌بخت، مراسم سنتی حنابندان و بسیاری دیگر از رسومات جالب و دوست‌داشتنی بوده که متاسفانه امروزه هیچ اثری از آن‌ها به چشم نمی‌خورد، و دلیل آن‌ را می‌توان در تغییر معماری و نوع ساخت حمام‌های امروزی جستجو کرد. 

قسمت ورودی حمام وکیل شیراز، به صورت هشت ضلعی با سقفی از گچ‌‌کاری‌‌های برجسته ساخته شده، که به نظر می‌رسد، در ابتدای احداث این بنای تاریخی، وجود نداشته‌ است و در دوران حکومت پهلوی، ساخته شده است. هم چنین در آن دوران، حمام به دو قسمت تقسیم شده است. بخشی از آن را که در واقع سربینه‌ حمام بوده، به عنوان زورخانه در نظر گرفته شده. با این تغییر کاربری در دوران حکومت پهلوی، در هشتی دوم (درب برزخ) که به گرم‌خانه متصل می‌شد، بخشی وجود داشت (سمت راست ورودی هشتی دوم) که متشکل از دیواری ضخیم، توپر و قطور بوده و در قسمت بالایی آن یا پشت بام حمام، حوض آبی تعبیه شده بود که نقش تامین کننده‌ آب حمام را ایفا می‌کرد. پس از تبدیل شدن سربینه‌ حمام به زورخانه، دیوار مذکور برداشته شد و با این کار، مسیری به خیابان آیت الله طالقانی ایجاد و آن بخش به درب ورودی حمام تبدیل شد. امروز این درب مسدود شده و آن را به دیوار تبدیل کرده‌اند. تامین آب نیز توسط چاهی واقع در ضلع غربی (گاو چاه)، انجام می‌پذیرفت. در پایین خزینه‌ اصلی (آب گرم) تون حمام قرار دارد. در کف حمام نیز گربه‌‌روهایی که در بدنه‌ دیوار تعبیه شده و به دودکش‌ها منتهی می‌شود، به چشم می‌خورد. معماران و سازندگان این عمارت باستانی، گربه‌روها را به دو دلیل تعبیه کرده‌اند. اول این که گرمای اضافی را به کف حمام منتقل کنند و دوم دوده‌های به وجود آمده از سوخت گرم‌کننده‌ آب حمام را به بخش بیرونی حمام، منتقل کنند. در دوران حکومت پهلوی بعضی از بخش‌های حمام وکیل شیراز به نمره‌ خصوصی تغییر یافت. درواقع شاه‌نشین سمت راست به نمره‌ خصوصی تبدیل شد. حوض سنگی آن بخش در حال حاضر از بین رفته است. در طرفین خزینه‌ها نیز علاوه بر دو شاه‌نشینی که پیش‌تر معرفی شد، دو شاه‌نشین دیگر نیز وجود داشته‌ است که شاه‌نشین قسمت راست را نیز به نمره‌ی خصوصی تبدیل کرده بودند.

متاسفانه به مرور زمان صدمات زیادی به آن وارد گردید که خوشبختانه قابل ترمیم است و می توان آن را به صورت اصلی آن درآورد. نقاشی آن مربوط به دوران کریم خانی بوده که بیشتر به شکل طرح های گلدانی است اما در زمان قاجاریه، آثار زندیه کلنگی شده و قاجاریان بر روي آن آهکبری هایی به شکل داستان های اساطیري (داستان شیرین و فرهاد، پیر زن و سلطان سنجر، بیژن و منیژه و معراج حضرت رسول، شیخ صنعا و دختر ترسا، حضرت ابراهیم (ع) و ذبح اسماعیل (ع) انجام داده اند، در حال حاضر نیز به جهت تنوع بیشتر طرح های قاجاری، یکی دو طرح زندی مرمت شده و در بقیه قسمت ها طرح های قاجاری حفظ شده اند.

ارزش های خاص حمام وکیل

حمام وکیل را باید از نمونه های جالب و منحصر به فرد حمام های دوره زندیه و بعد از آن محسوب کرد. زیرا نظیر این حمام از دوره زند و بعد از آن در جای دیگری دیده نمی شود.