نام های دیگر مکان

• باغ قوام
• باغ نارنجستان شیراز

موقعیت جغرافیایی نارنجستان قوام

نارنجستان قوام در محله بالاکفت و در قسمت شرقی انتهای خیابان لطفعلی‌خان زند در شهر شیراز واقع است. این محدوده تقریبا در نقطه انتهایی و شرقی شهر قدیم و در جایی که در گذشته دروازه دولت، دروازه منذر و کل شیخ ابوذرعه قرار داشته‌اند، واقع شده است.

سیر تاریخی و فرهنگی

نارنجستان قوام که به باغ قوام نیز مشهور است، بین سال‌های 1257 تا 1267 خورشیدی مقارن با حکومت ناصرالدین‌شاه قاجار، به دستور علی‌محمد‌خان قوام؛ قوام الملک دوم و پسرش محمد رضا خان، قوام الملک سوم ساخته شده و از دو قسمت بیرونی (موزه‌ نارنجستان) و اندرونی (خانه‌ زینت‌الملوک) تشکیل و به وسیله‌ تونل به هم مرتبط می‌ شوند. این بنا به عنوان دارالحکومه یا محل انجام امور سیاسی، نظامی و دیدار با نمایندگان دولت‌های خارجی مورد استفاده قرار می گرفته است. نارنجستان قوام که به دلیل کاشت درخت های نارنج فراوان در آن، بدین نام معروف شده است، از طرف ابراهیم خان به نوه اش شهرام بخشیده شد. شهرام قوام، نارنجستان قوام که در آن اثر هفت هنر ایرانی، گچ بری، نقاشی سنتی، آینه کاری، آجرکاری، سنگ تراشی، معرق کاری و منبت کاری، قابل مشاهده است را در سال 1345 خورشیدی به دانشگاه شیراز اهدا کرد و بین سال‌های 1348 تا 1358 خورشیدی مورد استفاده موسسه آسیایی، تحت سرپرستی پروفسور آرتور اپهام پوپ؛ ایران‌شناس معروف قرار گرفت. فرح پهلوی مخارج تعمیرات آن را متقبل شد، پس از آن این بنا تبدیل به موزه ای شد که در آن مجموعه ای از کتاب های پروفسور پوپ نگاهداری می شد. این بنا و برخی از ساختمان های اطراف آن از سال 1378 در اختیار دانشکده هنر و معماری دانشگاه شیراز قرار گرفته است.

معماری نارنجستان قوام

مساحت نارنجستان قوام 3500 متر مربع است و با زیربنایی معادل 940 مترمربع در دو جبهه جنوبی و شمالی توسط هنرمندان شیرازی ساخته شده است. بنای ضلع جنوبی شامل دو ایوان ستوندار و اتاق هایی است که محل استقرار خدمه بوده اند. ساختمان ضلع شمال دارای یک طبقه زیرزمین و دو طبقه روی آن بوده که شامل تالار آیینه با ستون های یکپارچه مرمری، تالار شاه نشین و اتاق هایی است که محل تشریفات اداری و پذیرش مهمانان بوده است.

از دیگر  بناهای موجود در مجموعه نارنجستان قوام نیز می‌توان به حمام گچینه، حسینیه قوام، مکتب‌خانه قوام (خانه عراقی‌ها)، اندرونی قوام (منزل زینت‌الملوک)، دیوان خانه قوام (نارنجستان) و حمام اختصاصی قوام اشاره کرد. البته در گذشته اصطبل و زنجیرخانه و بازارچه‌ای هم در مجموعه نارنجستان قوام وجود داشته که در اثر احداث خیابان لطفعلی‌خان زند از بین رفته است.

با ورود از زیر ساختمان جنوبی و فروشگاه لوازم سنتی و تزیینی، با موحوطه‌ بسیار زیبا و متقارن از درختان نارنج و نخل روبه‌رو می‌شویم که به ساختمان اصلی بسیار پر رنگ و نور و آیینه‌کاری شده ای منتهی می شود. درب ورودی اصلی باغ، رو به جنوب، در راستای محور اصلی بنا و به یک دالان یا هشتی گشوده می شود. سردرب ورودی آن دارای تزیینات آجرکاری است. بر پیشانی درب ورودی کتیبه ای از سنگ مرمر سرخ رنگ شامل آیاتی از قرآن کریم قرار گرفته که در دو طرف آن ابیاتی از آسوده شیرازی درباره بانی باغ و تاریخ احداث آن حجاری شده است. هم چنین تاریخ سال 1305 هجری قمری در این قسمت دیده می شود. بر روی ازاره سنگی دو طرف درگاه، نقش دو سرباز تفنگ به دست دوره قاجاریه، حجاری شده است. درب ورودی از چوب ساج است که بر روی آن منبت کاری صورت گرفته است. سقف هشتی یا دالان ورودی آجرکاری و کاشی کاری به صورت ستاره، مقرنس کاری گچی شده است. در پشت دالان (رو به حیاط) تصویری از سه خدمتکار که گلاب و شراب و شربت به دست دارند، کاشی کاری شده است. این هشتی به وسیله دو راهرو به محوطه باغ ارتباط می یابد. این باغ در سه ضلع شمالی، شرقی و جنوبی دارای ساختمان است و در طول حیاط دارای 21 عدد طاق نما است.

در دو طرف هشتی، شش اتاق وجود دارد که در جلوی هر یک از آن ها ایوان های وسیعی قرار گرفته که در گذشته از این اتاق ها به عنوان دفتر کار استفاده می شده و ایوان های مقابل این اتاق ها نیز جهت اتاق انتظار مورد استفاده قرار می گرفته است. در جلو هر ایوان چهار ستون چوبی و دو نیمه ستون دیده می شود. این ستون های چوبی در دوره قاجاریه منبت کاری شده است. این بخش از عمارت که ضلع جنوبی بنا است دارای دیوارهایی گچ کاری شده است. کف ایوان ها با کاشی های سفید و آبی پوشیده شده است. ازاره بنا با سنگ پوشیده شده و پنج باب پنجره سنگی حجاری شده، به عنوان نورگیر در جلوی ایوان ها نصب شده است. ساختمان جنوبی باغ به وسیله راه پله ای به زمین های طرفین راهروها راه دارد.

در وسط این ساختمان یک طاق نمای بزرگ و دو طاق نمای کوچک ایجاد شده که به سبک دوره زندیه، کاشی کاری شده است. در طاق نمای بزرگ نقوش سه تن از خدمتکاران دوره زندیه بر روی کاشی دیده می شود که لباس های بلندی دارند و در دست یکی از آن ها قدحی و در دست دیگری جامی است و شخص سوم نیز ظرفی پر از میوه در دست دارد. در بالای این طاق نما دو لچکی کاشی کاری با مناظری از طبیعت و تصویرهایی برگرفته از داستان های شاهنامه (رستم، حضرت سلیمان) و نیز مناظر شکارگاه و تصاویر مینیاتوری دیده می شود. ازاره این بخش از نما از سنگ های سرخ و نقش برجسته هایی برگرفته از تصاویر تخت جمشید تشکیل شده است.

حد فاصل عمارت جنوبی و عمارت اصلی واقع در ضلع شمالی باغ وسیعی وجود دارد که از دوره قاجاریه با نرده آهنی محصور شده است. ضلع شرقی ساختمان دارای چند اتاق و حیاطی کوچکی است که به آشپزخانه و محل اقامت خدمه اختصاص داشته است. در وسط حیاط، ورودی آشپزخانه، حوض کوچکی وجود دارد که پاشویی آن از قطعه سنگ هایی سرخ رنگ و بدنه آن از کاشی های فیروزه ای تشکیل شده است. در وسط این حوض نیز فواره ای دیده می شود. در ضلع جنوبی حیاط آشپزخانه ستون سنگی حجاری شده ای به عنوان پایه گلدان وجود دارد. عمارت اصلی این ساختمان که در ضلع شمالی آن قرار گرفته است دارای دو طبقه و یک زیرزمین است که در گذشته این زیرزمین به عنوان زندان مورد استفاده قرار می گرفت.

طرح بنای اصلی این عمارت برگرفته از معماری دوره زندیه است. در این عمارت، تالار بزرگی به طول 9 متر، عرض 5/10 متر و ارتفاع 6 متر با ستون هایی بلند مشرف بر حوض واقع در وسط باغ، وجود دارد. در قسمت شمالی تالار، شاهنشینی وجود دارد که دیوارها و سقف آن آینه کاری و نقاشی شده و کف اتاق از سنگ های مرمر مفروش شده است. این تالار محل پذیرایی میهمانان بوده است. این تالار دارای دو ستون سنگی یک پارچه و بلند است. در دو طرف تالار، راهرویی وجود دارد که به وسیله پلکانی به طبقه دوم متصل می شود. این پله ها به دو بهارخواب متصل است. در هر طرف نیز یک سالن بزرگ و یک اتاق وجود دارد. طبقه دوم این عمارت دارای چهار اتاق است که دوتای آن در عقب واقع شده و دارای هشتی و پنجره هایی مشرف بر ایوان است. پیش از این، این اتاق ها محلی برای اقامت مهمانان بوده است. این مجموعه مشتمل بر دو دستگاه شامل 5 اتاق، چهار دستگاه با دو تا سه اتاق و دو دستگاه هر کدام با دو اتاق و شش اتاق تک است. دیواره ها و سقف تمام اتاق ها گچ بری و نقاشی شده است. هم چنین در این طبقه، دو اتاق وجود دارد که نقاشی هایی بر تیرک هایی چوبی آن ترسیم شده است. نقاشی های سقف ایوان بزرگ و بیشتر اتاق ها غالبا به وسیله لطفعلی خان صورتگر؛ نقاش مینیاتوریست آن دوره، انجام شده است. دو ستون تالار طبقه اول نیز از سنگ مرمر یکپارچه و بدنه استوانه ای و سر ستون های مقرنس کاری شده تشکیل شده است. در وسط سقف تالار مدالی بزرگ ترسیم شده و در اطراف آن شش منظره بیضی شکل ترسیم شده است. دیواره های اتاق ها نیز با تصاویر گل و بوته، اشکال حیوانات و منظره شکارگاه تزیین شده است.

در ناحیه جلویی عمارت اصلی درهای ارسی با شیشه های رنگی دیده می شود. هلالی میان ایوان دو ستونی و شاه نشین هم دارای شیشه های رنگی است. این شیشه های رنگی در دوره قاجاریه از اروپا به ایران آورده شده، صدف های به کار رفته در تزیینات درها نیز از خلیج فارس آورده شده است. ازاره اتاق ها و بخاری دیواری شاه نشین از سنگ های مرمری است که از یزد، تبریز و شیراز به دست آمده است. روی این بخاری نقش داریوش هخامنشی حکاکی شده است، اطراف آن نیز مزین به رنگ طلایی است. دو تصویر از محمدرضا خان قوام الملک در دو طرف بالای این بخاری حکاکی شده است. ازاره پایین عمارت، از ازاره سنگی عمارت دیوانخانه کریم خان زند است. بر روی سنگ های ازاره تصاویر سربازان قاجاریه تفنگ به دست، شیر، گور، خرگوش و گل و بوته دیده می شود.

بالای عمارت اصلی سه هلالی وجود دارد که در هلالی وسط نقش دو شیر دیده می شود که صفحه ای را نگاه داشته اند، بر روی این صفحه عبارت "نصر من الله و فتح القریب" نگاشته شده است، دو فرشته بر فراز این صفحه قرار گرفته و آن را به دست گرفته اند. در هلالی های کاشی کاری شده طرفین نیز نقش پلنگی دیده می شود که آهویی را شکار کرده است. زمینه این تصاویر مزین به خطوط اسلیمی است. در جلوی ایوان، حوضی زیبا با تک‌فواره‌اش ما را به شکوه دوران اوج این اثر می‌برد. در زیرزمین این بنا موزه‌ اشیا عتیقه‌ نارنجستان قرار دارد که متشکل از مجموعه‌ ای زیبا و ارزش‌مند از ظروف، سکه‌ها، تابلو‌ها، کاشی‌کاری‌ها و... از دوره‌های مختلف تاریخی ایران است.

ارزش های خاص نارنجستان قوام

نارنجستان قوام به دلیل کاشت درخت های نارنج فراوان در آن، بدین نام معروف شده است و در آن اثر هفت هنر ایرانی گچ بری، نقاشی سنتی، آینه کاری، آجرکاری، سنگ تراشی، معرق کاری و منبت کاری، قابل مشاهده است.