نام های دیگر مکان

• مسجد سلطانى
• مسجد جامع وکیل
• مسجد سلطانی وکیل

موقعیت جغرافیایی مسجد وکیل

در غرب بازار وکیل و در انتهاى بخش شمشیرگرها، مسجد وسیع بسیار زیبایى احداث شده که به نام مسجد سلطانى وکیل یا مسجد وکیل مشهور است. مسجد وکیل که با نام مسجد جامع وکیل نیز شناخته می شود از آثار با ارزش دوره زندیه است که در محله درب شاهزاده، خیابان آیت الله طالقانی، بین حمام و بازار وکیل قرار دارد.

سیر تاریخی و فرهنگی

کریم خان زند یکی از پادشاهانی است که در زمان حکومت خود بر ایران، مجموعه‌ بناهایی ارزشمند و با شکوه را تاسیس کرد. همین امر سبب شد تا شهر شیراز که مرکز فرماندهی وی در نظر گرفته می‌شد، به یکی از نقاط آباد و دوست داشتنی آن روزگار تبدیل شود. مسجد وکیل، حمام وکیل و بازار وکیل عماراتی هستند که به مجموعه‌ وکیل شهرت داشته و در مرکز شهر شیراز احداث شده‌اند. طبق اسناد تاریخی به نظر می‌رسد تاریخ ساخت آن به سال 1187 هجری قمری باز می‌گردد. به واسطه‌ اطلاعات برجای‌مانده از کتب و نوشته‌های ایران کهن، گفته می‌شود معماران و سازندگان مسجد وکیل شیراز، هم زمان با احداث ساختمان میدان و بازار به ساخت و تاسیس این اثر تاریخی مشغول شدند. مسجد وکیل توسط حسین علی میرزا فرمانفرما؛ فرزند علی شاه قاجار مورد مرمت قرار گرفته است. مرمت و بازسازی مسجد وکیل شیراز از سال 1388 آغاز شده است که در حال حاضر مرمت سنگ فرش مسجد تمام شده است.

معماری مسجد وکیل

مسجد وکیل شیراز با مساحتی بالغ بر 11 هزار متر مربع دارای 8660 متر زیربنا است. این مسجد بر طبق بافت معماری سنتی این مرز و بوم در یک مجموعه اجتماعی قرار گرفته و هماهنگی زیبایی در پیوند دین و دنیا، به وجود آورده‌است. دو لنگه درب که در بخش ورودی مسجد تعبیه شده از ارتفاعی بالغ بر 8 متر و عرضی حدود 3 متر (برای هر لنگه درب)، برخوردار است. ورودی بازار شمشیرگرها نیز در مجاورت این درب ها قرار دارد. درب ورودی به سمت دالانی متشکل از هشت ضلع باز می‌شود که از سقفی زیبا و منقوش به تصاویر کاشی‌کاری شده از گل و بته و عبارت زیبای لااله الاالله به خط کوفی تشکیل شده است.

این بنای شگفت‌انگیز تاریخی از درب ورودی، دالان، حیاط، شبستان بزرگ، شبستان زمستانی، محراب، منبری ساخته شده از مرمر، حیاط‌ خلوت، دو ایوان، طاقی رفیع و با ابهت به نام طاق مروارید و قسمت‌های مختلف دیگری تشکیل شده است. بنا بر بررسی‌های صورت گرفته توسط معماران و باستان‌شناسان، ابعاد مسجد از قسمت بیرونی، از طولی برابر با 120 متر و عرضی بالغ بر 80 متر برخوردار است. هم چنین مساحت بخش مربوط به مسجد نیز 9600 متر مربع برآورد شده است.

در قسمت شمالی مسجد وکیل شیراز، طاق مروارید ساخته شده است که از دو گلدسته کاشی‌کاری شده و ارتفاعی برابر با 20 متر و عرض دهنه‌ای بالغ بر 12 متر دارد. کارشناسان معتقدند که پهنای دهنه‌ این طاق با احتساب جرزهای کاشی‌کاری شده در قسمت‌های چپ و راست طاق، به 20 متر نیز خواهد رسید. معماران و سازندگان مسجد وکیل، در چهار قسمت طاق مروارید، سه عدد طاق‌نمای کوچک و یک شاه تویزه تعبیه کرده‌اند. آن‌ها یکی از این طاق‌نماها را به عنوان راه ورودی به حیاط مسجد و سه طاق‌نمای دیگر را به عنوان جلو رواقی با عرضی برابر با 5 متر ساخته‌اند. هنرمندان این مجموعه‌ تاریخی و باشکوه، سقف و جرزهای طاق مروارید را با کاشی هفت رنگ و تزییناتی به صورت طرح‌های گیاهی و هندی پوشانده‌اند. هم چنین آن‌ها ازاره‌ بخش داخل طاق را از سنگ مرمر سبک و ازاره‌ قسمت‌های جرزهای دو سمت چپ و راست طاق را از نقوش سنگ گندمک، ساخته‌اند.

در قسمتی از طاق مروارید کتبیه‌ای قرار گرفته‌ که تاریخ 1243 هجری قمری بر آن حک شده است. در بخش درونی طاق نیز کتیبه‌ای قرار دارد که آیاتی از قرآن را با خط ثلث بر آن حک کرده‌اند.

معماری کم‌نظیر، حجاری‌های فوق‌العاده و بی‌نظیر، کتیبه‌های منقوش به خطوط نستعلیق، نسخ و ثلث و کاشیکاری‌های صورت گرفته در رنگ‌های زیبا و متنوع در معاری مسجد وکیل شیراز، زبان هر گردشگر، تاریخ‌شناس و علاقه‌مند به فنون معماری را به تمجید و سپاس از سازندگان و طراحان آن، خواهد گشود.

نقشه‌ مسجد وکیل شیراز به گونه‌ای طرح‌ریزی شده که از دو ایوان و دو شبستان در بخش‌های جنوبی و شرقی برخوردار است. در قسمت جنوبی حیاط مسجد، طاقی که دقیقا قرینه با طاق مروارید است و از چهار طاق‌نما ساخته شده، قرار گرفته است. سازندگان این عمارت کهن، در قسمت زیرین طاق مذکور، در ورودی شبستان بزرگ مسجد را که از ابعادی برابر با 75 در 36 متر برخوردار است، تعبیه کرده‌اند. هم چنین در این شبستان که کارشناسان معماری مساحت آن را تقریبا 5 هزار مترمربع برآورد کرده‌اند 48 ستون‌ معروف از جنس سنگ، کاملا استادانه و به صورت هماهنگ و مارپیچ تعبیه شده که از ویژگی‌های منحصربه‌فرد و مثال‌زدنی معماری صورت گرفته در آن است.

هنرمندان سازنده‌ی این عمارت تاریخی، کف شبستان را با تخته‌ سنگ‌هایی کاملا صاف پوشانده‌اند که ازاره‌ آن را تا بلندایی بالغ بر 1 متر و 50 سانتی‌متر از سطح زمین، با سنگ گندمک مستور کرده‌اند. از دیگر قسمت‌های جالب شبستان جنوبی مسجد وکیل می‌توان به منبری متشکل از 14 پله‌ یکسان و از جنس مرمر اشاره کرد که زیبایی خارق‌العاده‌ای را به شبستان بخشیده است. طبق نقل قول‌های بیان شده، به نظر می‌رسد سازندگان این بنای مهم تاریخی به دستور کریم‌خان زند سنگ‌های مرمرین استفاده شده در ساخت پله‌های منبر را از مراغه تهیه کرده‌اند. کاشی‌کاری‌های انجام شده در بخش‌های مختلف مسجد وکیل شیراز، در نوع خود بسیار زیبا و قابل توجه است. محراب احداث شده در این شبستان نیز بازتاب هنر معماری و طراحی سازندگان دوران حکومت زندیه است که با سقفی مقرنس‌کاری شده و عباراتی نوشته شده بر کاشی‌های وسط محراب، بسیار دوست‌داشتنی جلوه می‌کند.

استادان کاشی‌کار، جرزهای قسمت چپ و راست محراب را از کاشی‌ هفت‌رنگ و نقوشی از گل و بته پوشانده‌اند که با معرق‌کاری، عبارت زیبای یاعلی با خط کوفی حکاکی شده است. فاصله‌ی ازاره‌ پوشیده از سنگ مرمر محراب نسبت به سطح زمین، بالغ بر یک‌متر است. در بخش غربی حیاط، طاق‌نماهایی وجود دارد که بر بخش‌های جرز مانند و لچکی آن‌ها کاشی‌های رنگین کار شده است. در قسمت جلو یا پیشانی طاق‌نماها، اسامی خداوند زیبا و ستودنی جلوه می‌کند. به نظر می‌رسد تعداد طاق‌نماها در بخش مذکور به 11 عدد برسد که در پیشانی ششمین طاق، بخشی از آیه‌ قرآنی با خط زیبای نسخ حک شده است.

در بخش شرقی نیز دقیقا به صورت قرینه با قسمت غربی 11 طاق‌نما حضور دارد. بر پیشانی یا قسمت جلویی طاق ششم بخش شرقی، با خط نسخ، قسمت اول از آیاتی که بر طاق ششم بخش غربی نوشته‌بود، نقش بسته است. از دیگر نکات معماری و تزیینات به کار رفته در این مسجد زیبا می‌توان به بخش شبستان و قسمت سقف آن اشاره کرد. به نظر می‌رسد در گنبدهای بین تویزه‌ها تا جایی که از درب ورودی تا محراب امتداد یافته، از تزیینات کاشی‌کاری و بقیه‌ عرق‌ چین‌ها از آجر استفاده شده است. در پشت هر دو طاق‌نمایی که در بخش شرقی و غربی قرار گرفته، رواقی کوچک تعبیه شده است.

جالب است بدانید که در پشت رواق ضلع شرقی، شبستانی متشکل از 4 دهنه با طولی برابر با 25 متر و عرضی بالغ بر 20 متر قرار گرفته‌ است. این شبستان که به شبستان زمستانی مسجد وکیل معروف است، از سقفی آجری تشکیل شده که سازندگان 12 ستون همانند و یکسان با ارتفاعی حدود 5 متر را در آن تعبیه کرده‌اند. بر سردرب ورودی، کتیبه‌هایی قرار گرفته‌ که آیاتی از قرآن کریم با خطوط نسخ و ثلث در زمینه‌ای به رنگ لاجوردی نقش بسته است. به نظر می‌رسد در کناره‌های ایوان نیز چنین آیاتی نوشته شده باشد. از دیگر بخش‌های مسجد وکیل شیراز می‌توان به بخش شمال شرقی حیاط مسجد و حضور حیاطی کوچک به ابعاد 35 متر طول و 20 متر عرض اشاره کرد که داخل آن حوضی سنگی قرار گرفته است. 

ارزش های خاص مسجد وکیل

معماری کم‌نظیر، حجاری‌های فوق‌العاده و بی‌نظیر، کتیبه‌های منقوش به خطوط نستعلیق، نسخ و ثلث و کاشیکاری‌های صورت گرفته در رنگ‌های زیبا و متنوع در معاری مسجد وکیل شیراز، زبان هر گردشگر، تاریخ‌شناس و علاقه‌مند به فنون معماری را به تمجید و سپاس از سازندگان و طراحان آن، خواهد گشود.

معماری ستودنی و بسیار زیبای انجام شده در ساخت و احداث مسجد وکیل شیراز، نمونه‌ای از معماری ایران کهن است که هماهنگی قابل توجه و ملموسی را بین زیبایی‌های موجود در این جهان و فرهنگ مذهبی و دینی مردم آن دوران را به نمایش می گذارد. البته نباید از سادگی تصاویر و خطوط معماری که در طراحی و زیباسازی آن استفاده شده است، غافل شد. با مشاهده‌ی رنگ‌های متنوع و زیبا و میناکاری‌های انجام شده بر دیوارها و قسمت‌های مختلف این مسجد وسیع، با مجموعه‌ای فوق‌العاده چشم‌نواز رو به رو خواهیم بود. اما شاید یکی از طرح‌ها و هنرهای معمار و سازندگان این اثر تاریخی که توجه دیگران را به خود جلب کرده‌ است 48 ستون زیبا و حیرت‌انگیز باشد که ماهرانه و با دقتی بسیار طراحی و ساخته شده است. سنگ‌کاری‌های (حجاری) صورت گرفته بر این ستون‌ها که علاوه بر بخشیدن شکوه و جلالی تحسین برانگیز، وظیفه نگهداری سقف شبستان وسیع مسجد را برعهده دارند، در نوع خود جالب و ستودنی است.