نام‌های دیگر مکان

• مسجد جامع عتیق
• مسجد جامع اصفهان

موقعیت جغرافیایی مسجد عتیق اصفهان

مسجد جامع اصفهان در انتهای بازار بزرگ اصفهان و خیابان هاتف قرار دارد و از میدان قیام و خیابان علامه مجلسی می‌توانید به آن برسید. این مسجد و محیط اطراف آن دریچه‌ای است به آغاز دوره‌ اسلام در ایران عهد سلجوقی.

سیر تاریخی و فرهنگی مسجد عتیق اصفهان

مسجد جامع اصفهان قدیمی‌ترین بنای این شهر است که از دوره‌ی سلجوقیان به یادگار مانده است. با آن که در دوره‌های بعد، پادشاهان و سران شهر قسمت‌هایی از آن را حذف یا به آن اضافه کرده‌اند باز هم سیمای کلی آن معماری عصر سلجوقیان را به رخ می‌کشد. تحقیقات باستان شناسان نشان می‌دهد این بنا از دوره‌ آل بویه، یعنی صده سوم ظهور اسلام نشانه‌هایی دارد. گفته می‌شود قدمت این بنا نزدیک به دوهزار سال است و در طول تاریخ شاهد تغییرات زیادی بر اثر آتش سوزی و جنگ بوده و تخریب و مرمت‌هایی در دوره‌های آل بویه و صفویه و... بر روی آن رخ داده است.

مسجد جامع با فراز و نشیب‌هایی که در طول عمر خود دیده مجموعه‌ای از سبک‌های معماری تاریخ ایران است. این پیر جهان دیده موزه‌ شگرفی از تحولات و پیشرفت‌های معماری ایران است. بر اساس نظر بعضی از مورخان مکان این مسجد پیش از اسلام آتشکده‌ای مهم در مرکز شهر اصفهان بوده که پس از حمله اعراب تغییر کرده و با افزودن مناره به مسجد تبدیل شده است. وجود ستون‌هایی از دوره‌ی ساسانیان در ضلع شمالی مسجد صحت این مدعا را اثبات می‌کند. 

آن چه درباره‌ تاریخ این مسجد معمول است این است که در زمان عباسیان ساخته شده و سپس در قرن سوم هجری محراب آن را تخریب و در جهت قبله‌ صحیح ساخته‌اند. آن چه اکنون از مشاهده‌ ظاهر مسجد جامع اصفهان ادراک می‌شود سیمایی متعلق به دوران سلجوقی است که الحاقاتی در اعصار بعدی به ویژه صفویان در آن صورت گرفته است. مناره‌ها و نمای کاشی کاری صحن داخلی مسجد مربوط به قرن 9 هجری می‌باشد.

معماری مسجد عتیق اصفهان

سبک معماری مسجد جامع اصفهان چهار ایوانی است. این سبک از ابداعات معماران ایرانی است که طی 15 قرن تغییر و تحول به بلوغ و شکوفایی رسیده و در دیگر مساجد نیز به کار گرفته شده است. هر یک از چهار ایوان با نام‌های صفه‌ درويش در شمال، صفه‌ صاحب در جنوب، صفه‌ استاد در مغرب و صفه‌ شاگرد در مشرق، نمایشی از فنون معماری ایرانی با تزیینات مقرنس است. هر یک از این صفه‌ها داستانی از دل تاریخ دارد و شاهکاری است از هنرمندان و معماران قرن‌های متمادی ایران زمین که ویژگی‌های هریک به اختصار تشریح می‌شود.

• ایوان درویش: صفه‌ درویش از بخش‌های جالب بنای مسجد است. وجود 40 ستون با تاق‌های نقش‌نگار شده از آجر شکوه آن را در چشم بیننده نمایان می‌کند. این ایوان در قرن ششم ساخته و در دوره‌ سلیمان شاه صفوی با گچ بری تزیین شد. اقدام بعدی در مورد این ایوان را پهلوی در سال‌های 1336 با انجام کاشی کاری نمای بیرونی آن انجام داد. در همین سال کتیبه‌ای با همین مضمون به این ایوان الحاق کرد.
• ایوان صاحب: دهانه‌ این ایوان به زیبایی با کاربندی پوشیده شده کتیبه‌های به جا مانده از دوران صفویان آن را تاریخی‌تر نشان می‌دهد. تزییناتی نیز از دوران قراقویونلوها در این ایوان عصر سلجوقی به چشم می‌خورد. 
• ایوان استاد: ویژگی شاخص این ایوان وجود نقش و نگاری از محمد امین اصفهانی در سال 1112 هجری و همزمان با دوره‌ شاه سلطان حسین به خط ثلث و نستعلیق است.
• ایوان شاگرد: تزیینات مقرنس این ایوان مربوط به دوره‌ ایلخانان است. در این ایوان کاشی کاری وجود ندارد و به جای آن سنگ مرمر گرانبهایی وجود دارد که کتیبه هایی روی آن حکاکی شده است. ارتفاع ایوان شاگرد کمتر از ایوان استاد است. 

شبستان مسجد با ستون‌های استوانه‌ای مربوط به دیلمیان به زیبایی با گچبری‌هایی مزین شده است. بخش‌های دیگر مسجد شامل ایوان عمر، مسجد اولجایتو، شبستان زمستانی بیت الشتا و کتابخانه خواجه نظام‌الملک است.

ارزش‌های خاص مسجد عتیق اصفهان

مسجد جامع اصفهان را می‌توان به واسطه‌ قدمت طولانی و تجربه‌ کهن در حوزه‌ معماری، مجموعه‌ای با صلابت از سبک‌های تاریخ مختلف معماری ایران و کشورهای در ارتباط دانست. دیوارهایی که با انواع طرح‌های هندسی به وسیله آجر تزیین شده‌اند، ستون‌هایی که از ترکیب دایره‌ها به وجود آمده، طاق‌ها و ایوان‌های چهارگانه و گنبدهای ابداعی دو پوسته و نماهای زیبای هر گوشه از این عمارت باشکوه پدیده‌ای را معرفی می‌کند که حاصل تکه‌دوزی های معماری دوران مختلف است. ابداع مسجد چهار ایوانی در مقابل مسجد شبستانی از دلایلی است که این مسجد را دردانه‌ معماری ایران و از بهترین نمونه‌ بناهای چهارایوانی می‌سازد. ارتباط گسترده فضاهای بیرونی مسجد با بافت تاریخی پیرامون و وجود معابر و کوچه‌های متعدد در اطراف ورودی‌های آن نشان دهنده صلابت و قدمت مسجد در بافت شهری است که این چنین خود را در دل شهر جای داده است.