عوامل توسعه شهر قزوین در صفویه

مقدمه

در بررسی ویژگی‌های هر منطقه، مطالعه‌ی حوزه‌های شهری از نظر جغرافیایی و بوم‌شناسی و نیز جنبه‌های انسانی از مهم‌ترین بخش‌های یک پژوهش تاریخی است که کمتر به آن توجه شده است. محیط جغرافیایی یک شهر با عملکردهای متفاوت بر پهنه‌ی آن جای گرفته، این عملکردها همواره تحت تاثیر فعالیت‌های مختلف و ویژگی‌های طبیعی، همانند شکل زمین، خصوصیات زلزله‌خیزی، سیل‌گیری، خصوصیات آب و هوایی، منابع آب و خاک، پوشش گیاهی است. از این‌رو، نقش عوامل و حوادث طبیعی را نمی‌توان در توسعه یا رکود شهری نادیده گرفت، چنان‌که موقعیت و شرایط طبیعی مناسب باعث شکوفایی ایده‌های شهرسازی و عمرانی در دوره‌های گذشته شده است. همچنین شهر قزوین به دلیل موقعیت جغرافیایی و استراتژیکی آن از دیرباز، جزو شهرهای مهم و در خورِ توجه ایران بوده است. تمامی این عوامل دست به دست هم داده و شرایط را برای توسعه‌ی شهر قزوین همواره مهیا کرده‌اند.

عوامل توسعه در قزوین

شهر قزوین با 50 درجه طول و 15/36 درجه عرض شمالی در فاصله‌ی 144 کیلومتری غرب تهران در جلگه‌ی وسیعی قرار گرفته است که عرض آن از شمال تا جنوب و از خاور به باختر تقریبا بین هفتاد و پنج تا هشتاد کیلومتر و مجموع مساحت آن بیش از شش میلیون متر مربع است و در کوه‌های خرقان واقع شده، از جنوب به ساوه و از شرق به ساوجبلاغ محدود می‌شود.

امکانات توسعه شهری قزوین

قزوین دارای شرایط جغرافیایی و امکانات طبیعی ویژه‌ای بوده که آن را در طول تاریخ در خور اهمیت کرده و همواره مورد توجه بوده است. وجود رودهای کوچک که از زمین‌های حاصل‌خیز جنوب و جنوب غربی این شهرستان می‌گذرد و جلگه‌های آبرفتی در نشیب جنوبی امکان تشکیل اجتماعات بشری را در مناطق گوناگون این ناحیه به‌وجود آورده است. از جمله‌ی این امکانات می‌توان به شکل زمین، موقعیت استراتژیک و برخورداری از خاک مرغوب، اشاره کرد که در ذیل به اختصار توضیح داده می‌شود:

1. شکل زمین (ناهمواری)

شهر قزوین در بخشی از فلات مرکزی ایران در دامنه‌های جنوبی رشته کوه‌ البرز واقع شده و تمام قسمت‌های شمالی و غربی و جنوبی آن کوهستانی است و به دلیل داشتن ارتفاعات متعدد و بارندگی‌های متوسط از نقاط معتدل کشور به حساب می‌آید. این شهر در قسمت شمالی اراضی دشت قزوین، در حوضه‌ی آبریزی که از آبرفت‌های جوان پر شده بنا گردیده است، که از سمت شمال و غرب به بلندی‌های البرز و از جنوب به کوه‌های مرکزی ایران محدود می‌شود. کوه‌های البرز که در شمال این حوزه قرار گرفته‌اند از رسوبات سنگ‌های آتشفشانی تشکیل شده است. (فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور جمهوری اسلامی ایران)

محدوده‌ی جغرافیایی قزوین از لحاظ شکل ناهمواری به دو ناحیه‌ی کوهستانی و دشتی مرتفع که از اطراف به زمین‌های پست مشرف است، تقسیم می‌شود و ارتباط طبیعی آن با دشت‌های مرکزی ایران و حوزه‌های تمدنی این محدوده، بر روی هم یک شرایط مطلوب از نظر جغرافیایی است.

2. موقعیت استرتژیک (قرار گرفتن در مسیر راه‌های راهبردی به ویژه راه شرقی-غربی)

قزوین از دیر باز به دلیل داشتن شرایط راه‌های ارتباطی و استراتژیکی اهمیت زیادی داشته و بنا به موقعیت طبیعی و واقع بودن در مرزها، از تاسیسات و سازمان‌های نظامی موثری برخوردار بوده است، این کارکرد نظامی-امنیتی، تامینی برای رشد و رونق فعالیت‌های سیاسی و اقتصادی این شهر در طول تاریخ بوده است. (یوسفی فر) چنان که این شهر ابتدا به عنوان اردوگاه نظامی پدیدار شده و به تدریج، تا سطح شهری بزرگ ارتقا یافته و باعث احداث اماکن و بناها برای تحقق کارکردهای ضروری حکومت‌ها بوده است. (یوسفی فر)

بنا به نوشته‌ی اکثر مورخان، قزوین از دوره‌ی ساسانیان از نظر سوق‌الجیشی، اهمیت زیادی داشته است و شاپور این شهر را برای جلوگیری از تهاجمات دیلمیان بنا نهاد و در آن دژ و استحکامات به وجود آورد. (حمدالله مستوفی قزوینی) قزوین همان‌طور که در دوره‌ی ساسانیان پایگاه مستحکمی برای جلوگیری از هجوم مهاجمان دیلمی بود، در دوره‌ی اسلامی نیز، به پایگاه نظامی و مبدا عملیات بعدی لشکریان عرب تبدیل شد و از آن به عنوان «ثغر» یاد می‌کردند. (ویلهلم بارتولد) گسترش شهر و بنای بارو برگرد آن در اوایل دوران اسلامی همه حاکی از اهمیت و حساسیت موقعیت جغرافیایی این شهر در بین خلفای بغداد داشته است، چنان‌که در دوره‌ی سلجوقیان، به عنوان پایگاه نظامی علیه اسماعیلیان مطرح و در عهد ایلخانیان کانون تسخیر قلعه‌ی الموت شد. این شهر، اهمیت نظامی خود را تا آغاز حکومت صفوی حفظ کرده و به عنوان دروازه‌ی غربی ایران، مرکز تجمع سپاه و اردوگاه صفویان گردید. (کاترینو زینو) این عامل در تصمیم شاه تهماسب نیز در انتقال پایتخت به قزوین موثر بوده است.

از نظر اقتصادی نیز این شهر محل تلاقی راه‌های اصلی شمال-جنوب و شرق به غرب ایران بوده است و کاروان‌های تجاری برای رسیدن به اکثر شهرهای ایران باید از آن عبور می‌کردند، از این رو، این شهر بر سر راه کاروان‌ها و راه‌های دریایی، محل انبار و ترانزیت کالا بوده است.

3. برخورداری از خاک مرغوب (دشت قزوین)

وجود بلندی‌های البرز در شمال و غرب، کوه‌های کم ارتفاع در جنوب، آب و هوای نسبتا مرطوب در دامنه‌های شمالی و مزارع و تاکستان‌ها در دشت و اراضی شور و باتلاقیدر جنوب و جنوب شرق، دشت قزوین را دارای موقعیت ویژه‌ای نموده است. رشته کوه‌های شمالی با منشا رسوبی و ارتفاعات جنوب و جنوب غرب، با منشا آتش‌فشانی در طول تاریخ تحت تاثیر دوره‌های فرسایش آبی و عوامل دیگر، فرصتی را فراهم آورده است، تا چندین مخروط افکنه کوچک و بزرگ با همگرایی به سوی مرکز دشت قزوین شکل گیرد و بستر پیدایش خاک‌های قزوین شوند. (تهماسب طالبی) از این رو، به علت مناسب بودن خاک و داشتن امکانات کشاورزی، این شهر از دیرباز مرکز مهم کشاورزی بوده و از نظر زیستگاهی اهمیت زیادی داشته و یکی از قطب‌های اقتصادی کشور محسوب می‌شده است. از آنجا که کشاورزی در شهری مانند قزوین، همیشه متاثر از محدودیت‌های شدید اقلیمی و تامین آب بوده است، در بیشر اراضی، بسیاری از محصولات و به‌طور عمده غلات را با تکیه‌ی صرف بر آب باران کشت می‌کردند آب باغات نیز منحصر به سیلاب‌ها و رودخانه‌های کوهستانی بوده است و آن هم در صورتی بوده که بارش باران وجود داشته باشد و گرنه آبی به باغات نمی‌رسیده است. (جواد صفی نژاد) به رغم آن همه نوع میوه از جمله انگور به وفور و با کیفیت عالی به عمل می‌آمد. چنان که از گفته‌های جغرافی‌دانان قرون گذشته و سفرنامه‌نویسان صفوی استناد می‌شود، این شهر با وجود کمبود آب، با داشتن خاک مرغوب، استعداد خوبی در کشاورزی داشته است.

کلام آخر

گسترش شهری ارتباط پیچیده‌ای با عوامل طبیعی و فعل و انفعالات حاکم بر جامعه دارد، از این رو در رشد و توسعه‌ی شهرها و علت‌یابی تحولات تاریخی آن‌ها ضروری است تا به عوامل طبیعی و جغرافیایی توجه شود، به گونه‌ای که بسیاری از رویدادهای تاریخی را نمی‌توان بدون ارتباط با این مساله مورد بررسی قرار داد. این شهر از نظر برخورداری شرایط جغرافیایی ویژه، نظیر شکل زمین و قرار گرفتن در دشت‌های کوهپایه‌ای، خاک مرغوب برای کشاورزی، موقعیت استرتژیکی سوق الجیشی و منطقه‌ای مناسب، قرار گرفتن در شاهراه ارتباطی همواره مورد توجه بوده است.

عوامل توسعه شهر قزوین در صفویه عوامل توسعه شهر قزوین در صفویه 2019-11-24 16:06:06+3:30 2024-06-08 21:41:21+3:30 گسترش شهری ارتباط پیچیده‌ای با عوامل طبیعی و فعل و انفعالات حاکم بر جامعه دارد، از این رو در رشد و توسعه‌ی شهرها و علت‌یابی تحولات تاریخی آن‌ها ضروری است تا به عوامل طبیعی و جغرافیایی توجه شود، به گونه‌ای که بسیاری از رویدادهای تاریخی را نمی‌توان بدون ارتباط با این مساله مورد بررسی قرار داد. توسعه قزوین, شهرسازی, شهرسازی قزوین, دشت قزوین, بهاره بهنود Author info@yaldamedtour.com /fa/user-profile/2045 YaldaMedTour Barajin Salamat Road +98 Qazvin Qazvin, Qazvin Province, Iran. , info@yaldamedtour.com