چلک بافی فشگلدره هنری قدیمی و در آستانه فراموشی

فراورده‌های حصیربافی و سبدبافی با توجه به تنوع و گوناگونی شکل تولید، عموما برای برطرف کردن نیازهای مصرفی محلی و منطقه‌ای و به دست هنرمندان بومی محل که اکثرا به کار کشاورزی مشغول می‌باشند تولید می‌شود. کاربرد این سبد‌ها برای نگهداری نان، آبکش، و... بوده است و به شکل های گوناگون پایه‌دار و بدون پایه ساخته می‌شوند.

تاریخچه چلک بافی

با توجه به مستندات تاریخی با قاطعیت می‌توان اظهار نمود که نخستین زیراندازهای تهیه شده توسط انسان حصیری بوده و اولین سرپناه‌ها پس از زندگی در غارها به کمک نی و چوب درختان پدید آمده است. نمونه‌هایی که در عراق پیدا شده باید متعلق به 5000 سال پیش از میلاد مسیح باشد. تاریخ ساخت زنبیل گندم و غلات که در مصر پیدا شده به 4500 سال پیش از میلاد می‌رسد. هر چند کهن‌ترین اثری که از حصیر بافی در دست داریم نقشی است از منطقه‌ی شهداد متعلق به 3500 سال پیش و در بین النهرین، کهن‌ترین نمونه متعلق به 5000 سال پیش است.

با توجه به شواهد زیست و باستان‌شناسی سابقه‌ی تاریخی منطقه‌ی فشگلدره در آبیک استان قزوین را 3500 سال تخمین زده‌اند. منطقه‌ی فشگلدره در بخش مرکزی آبیک واقع شده و از روستاهای آن می‌توان به آتانک، زیاران، کهوان، جزمه، کذلک، طیخور، توداران، آقچری، خوزنان، دارالسرور، صمغ آباد، قاضی کلایه، ابراهیم آباد و تازه آباد اشاره نمود. فشگلدره دارای موقعیتی کوهستانی است. همان‌گونه که از نام آن پیداست دره‌ای است که کوه‌های مختلفی از چند جهت آن‌را احاطه کرده‌اند و از نظر موقعیت جغرافیایی در شرق قزوین و شمال آبیک واقع شده است. هنرمندان پیشکسوت چلک باف این منطقه به قدمت تولید این محصول اشاره کردند و با توجه به نوع کاربرد پر مصرف این محصول توسط محلی‌ها برای حمل میوه، تکنیک تولید این هنر سینه به سینه تا امروز حفظ شده است ولی تاریخ دقیقی برای شروع فعالیت این هنر اعلام نکردند.   

رشته‌ی چلک بافی در اکثر روستاهای کوهپایه‌ی شرقی در زمان‌های قدیم به فراخور نیاز مردم منطقه به صورت کاملا فعال وجود داشته ولی در حال حاضر فقط در روستاهای نامبرده به صورت فعال و نیمه فعال وجود دارد.

مواد اولیه چلک بافی

چلک از محصولات طبیعی و بومی منطقه تولید می‌شود. به دلیل موقعیت جغرافیایی روستاهای منطقه‌ی کوهپایه شرقی، رشد درختان بید و تبریزی در این محدوده وسعت دارد. از طرفی با توجه به حاصلخیزی منطقه جهت کاشت گندم، یونجه، ذرت و جو و نیز درختان تاک موجود در روستاها این خلاقیت بومیان منطقه است که از محصولات طبیعی محل زندگی خود به تولید این محصول و کسب درآمد بهره می‌گیرند. این سبدها از تَرَکه‌های تَر و انعطاف‌پذیر درخت بید که در فصل پاییز، موقعی که برگ‌ها شروع به ریختن می‌کنند و نیز ساقه‌های حصیر برای بافت سبدهایی با رنگ و طرح متفاوت، بافته می‌شود. گاهی نیز از چوب درخت تبریزی که سفید رنگ است در ترکیب با چوب بید که قرمز رنگ است استفاده می‌شود.

در مجموع از 4 ماده‌ی اولیه در ساخت سبد استفاده می شود:

1. قموش (نوعی حصیر رودخانه‌ای)
2. ترکه پاییزی درخت بید
3. ترکه نوعی درخت که در کوه می‌روید و دارای رشته‌های سبزی است
4. ساقه گندم

این هنر از لحاظ مواد اولیه‌ی دیروزی و امروزی فرقی ندارد و شاید صدها سال است که به این روش ساخته می‌شود.

ابزار چلک بافی

برای بافت سبد از ابزار داس یا چاقو برای برش ساقه‌ها و سپس جداسازی شاخ و برگ اضافی استفاده می‌شود.

روش تولید چلک بافی

برای بافت سبد از یک چاقو برای برش استفاده می‌شود. سبدها اندازه و انواع متفاوت و مصارف گوناگون دارند. نمای کلی آن رشته‌های در هم تنیده و منظم که حول یک محور داخلی گردش می‌کند است. خط نوشته و رنگ در سبد استفاده نمی‌شود و نقشه‌ی خاصی ندارد و زاییده‌ی خلاقیت و سلیقه‌ی فردی است.

برای شروع بافت حصیر، ابتدا شاخه‌های نازک درختانی مانند بید را از درخت جدا کرده و متناسب با بلندی چوب‌ها از یکدیگر تفکیک کرده، سپس شاخ و برگ ریز اطراف ترکه‌ها را می‌برند. چنان‌چه ساقه‌ها پیش از بافت از برگ‌های اضافی تمیز نشوند برگ‌های چسبیده به ساقه در هنگام بافت چلک جدا می‌شوند و پس از بافت نیز ساقه‌های تر که قابلیت انعطاف پذیری فراوان دارند خشک شده و از محل بافت جدا نخواهند شد و با خشک شدن ساقه‌ها رنگ سبدها نیز از سبز روشن به تیرگی می‌گراید. مواد اولیه‌ی بافت سبد را تنها می‌توان در فصل پاییز و در آبان ماه که مغز ترکه‌ها کامل است برداشت کرد. در غیر این صورت سبدها هنگام بافت شکسته خواهند شد. زمان مناسب برای چیدن شاخه درختان بید و آلبالو اوایل پاییز است.

اگر ترکه‌های چوب مرطوب و قابل انعطاف باشد می‌توان کار بافت سبد را شروع کرد ولی در صورت خشک بودن ترکه‌ها، آن‌ها را در حوضچه‌های آب قرار می‌دهند. اگر آب سرد باشد به مدت 15 روز و در صورت گرم بودن 10 دقیقه زمان کافی است تا ترکه‌ها آماده‌ی بافت شوند. گاهی برای زیباتر شدن محصول، پوسته‌ی روی ساقه‌های سرخ بید را می‌کنند تا در بافت آن نقشی ایجاد گردد.

برای رنگ کردن ساقه‌ی گندم آن‌ها را در آب جوش قرار می‌دهند که در آن مقداری نمک و رنگ مورد نظر وجود دارد. 15 دقیقه زمان لازم است تا این محلول بجوشد. هنگامی که شعله‌ی زیر ظرف را خاموش می‌کنند، مقداری سرکه یا آبغوره در ظرف ریخته، سپس ساقه‌های گندم را از آن خارج کرده و با آب سرد شستشو می‌دهند و قبل از اینکه کاملا خشک شوند آن‌ها را به مصرف می‌رسانند.

از استادکاران چلک بافی در آبیک می‌توان به سوادعلی شعبانی زیارانی، امرالله فلاح آتانکی و مصیب حمزه ای اشاره کرد.

کاربرد چلک بافی

بیشترین کاربرد این محصول برای حمل انگور از باغات بوده ولی در برخی روستاها برای نگهداری نان و خشکبار، به عنوان آبکش برنج، زنبیل و نظایر آن هم استفاده می‌شود. این محصول به شکل‌های گوناگون پایه‌دار و بدون پایه ساخته می‌شود.

چلک بافی فشگلدره - هنری قدیمی و در آستانه فراموشی چلک بافی فشگلدره - هنری قدیمی و در آستانه فراموشی 2020-11-03 11:22:33+3:30 2021-08-07 20:31:17+3:30 فراورده‌های حصیربافی و سبدبافی با توجه به تنوع و گوناگونی شکل تولید، عموما برای برطرف کردن نیازهای مصرفی محلی و منطقه‌ای و به دست هنرمندان بومی محل که اکثرا به کار کشاورزی مشغول می‌باشند تولید می‌شود. کاربرد این سبد‌ها برای نگهداری نان، آبکش، و... بوده است و به شکل های گوناگون پایه‌دار و بدون پایه ساخته می‌شوند. حصیربافی, سبدبافی, چلک بافی, چیلک بافی, سوادعلی شعبانی زیارانی, امرالله فلاح آتانکی, مصیب حمزه ای, صنایع دستی ایران, معصومه طارمی Author info@yaldamedtour.com /fa/user-profile/10211 YaldaMedTour Barajin Salamat Road +98 Qazvin Qazvin, Qazvin Province, Iran. , info@yaldamedtour.com