پاپیه ماشه هنری سنتی و فعال در استان قزوین

پاپیه ماشه یک واژه‌ی فرانسوی است و در فرهنگ‌های لغات به معنی «کاغذ فشرده شده» آمده است. به دلیل این‌که روی اشیای ساخته شده به روش پاپیه ماشه را نقاشی می‌کردند و سپس با یک لایه ماده‌ی جلا دهنده می‌پوشاندند، به این هنر «نقاشی لاکی» نیز اطلاق می‌شد. در دایره‌المعارف هنر نیز آمده: «نقاشی‌لاکی (نقاشی زیر لاکی) نوعی نقاشی آبرنگ بر روی اشیای مقوایی هم‌چون قلمدان، جلد کتاب، قاب آیینه، رحل قرآن، جعبه‌ی آرایش، ورق بازی و سینی است که رویه‌ی آن با ماده‌ی جلا دهنده (لاک) پوشانیده می‌شود. این اسلوب با کمابیش اختلاف، در برخی هنرهای سنتی چین، هند، ایران و نقاط دیگر متداول بوده است. در ایران از اواخر سده‌ی یازدهم هجری به‌خصوص در هنرهایی چون قلمدان‌نگاری، رایج شد.» این هنر در دوره‌ی صفویه در ایران رواج داشته و به موازات سایر انواع صنایع دستی شکل گرفته و تکامل پیدا کرده است. این هنر با تغییراتی از نقوش در عهد قاجاریه هم ادامه یافت.

با ظهور این رشته‌ی هنری در ایران در زمان صفویه به‌خصوص زمانی که قزوین پایتخت صفویان شد، هنرهای سنتی بیشتر در قزوین رونق گرفت و ساخت اشیایی به روش پاپیه ماشه نیز در قزوین مرسوم شد. بیشتر این اشیا شامل جلد کتاب، قلمدان، قاب آینه و جعبه‌ی آرایش و جعبه‌ی جواهرات و... بود.

در مورد هنر قلمدان‌سازی در کتاب قزوین در گذرگاه هنر آمده است: «قدیمی‌ترین قلمدان‌های ایرانی مربوط به قرون اولیه‌ی اسلامی است. این هنر در زمان صفویه و قاجاریه به اوج خود رسید. قزوین از عهد پادشاهی شاه تهماسب صفوی تا اواخر دوره‌ی قاجاریه یکی از مراکز مهم تولید آن بوده است. هنر قلمدان‌سازی از اواخر سلطنت مظفرالدین شاه قاجار دچار زوال گردید. چون در این سال‌ها عکس برگردان‌های بسیار زیادی به همراه اشیای تجملی دیگر از فرنگ به کشور ما وارد شد و کار نقاشان قلمدان را کساد کرد.»

از هنرمندان و اساتید این فن در قزوین می‌توان به حاج محمد صالح مذهب، کاووس مصور و همین‌طور شیخ هاشم قلمدان ساز اشاره کرد.

همان‌طور که ذکر شد این هنر از زمان صفویه در قزوین رواج یافت و در عهد قاجاریه نیز ادامه یافت. شاید برای مدتی این فن دچار رکود شد و از رونق افتاد ولی کم‌کم هنرمندان قزوین، دوباره به کار در این زمینه پرداختند. روش کار هنرمندان قزوین هم به همان روش ساخت پاپیه ماشه‌ی قدیم بوده است. ولی در بسیاری از موارد، مواد اولیه‌ای که بیشتر در دسترس بوده می‌توانستند آن‌ها را از خود قزوین و یا شهرستان‌های اطراف تهیه کنند استفاده می‌کرده‌اند. اشیایی که به این روش در سال‌های اخیر در قزوین ساخته شده شامل قلمدان، سرمه‌دان و قاب آئینه است.

با توجه به این‌که این اشیا برای چه قشری ساخته می‌شد، تزئینات روی آن را پرکار و با هزینه‌ی بیشتر و یا کم‌کار و معمولی‌تر می‌ساختند. برای مثال اگر قلمدانی به عنوان شی‌ای تجملی و تزیینی ساخته می‌شد در آن از آب طلا برای تزئین و ایجاد نقوش استفاده می‌کردند، ولی اگر به عنوان شی‌ای کاربردی بود با مواد طبیعی و رنگی ارزان‌تر تزئینات آن را انجام می‌دادند.

روش تولید و مراحل ساخت پاپیه ماشه

ساخت اشیایی که با روش پاپیه ماشه تولید می‌شد به دو روش خمیری و کاغذی انجام می‌گیرد که ابتدا به شرح روش خمیری پرداخته می‌شود.

روش خمیری

برای تهیه‌ی خمیر کاغذی ابتدا کاغذهای باطله‌‌ی خرد شده را خیس می‌کنند تا کاملا نرم شود. سپس آب آن به وسیله‌ی پارچه‌ای گرفته می‌شود و در هاون سنگی با سریش می‌کوبند تا خمیری قهوه‌ای مایل به خاکستری به دست آید. البته امروزه از دستگاه‌های برقی مانند مخلوط کن نیز استفاده می‌شود تا خمیری یک‌دست با سرعت بالا تولید شود. پس از تهیه‌ی خمیر با کاغذ روغنی تمام سطح قالب را می‌پوشانند، به طوری که منفذی باقی نماند. یک لایه کاغذ را به دور قالب پیچیده و بعد لایه‌ای از خمیر را به یک ضخامت روی تمام سطح قالب قرار می‌دهند و قبل از خشک شدن کامل، آن را به وسیله‌ای می‌کوبند و با شی‌ای صیقلی مهره می‌کشند تا کاملا فشرده گردد. پس از خشک شدن کامل به همان روش که گفته شد چند لایه‌ی دیگر خمیر بر آن قرار می‌دهند تا به ضخامت مورد نظر برسد. در آخر سطوح شی را به وسیله‌ی سوهان و سمباده صاف می‌کنند و کاغذ مرغوبی را روی آن می‌چسبانند و با تیغ، دهانه‌ی غلاف را می‌برَند و قالب را از غلاف بیرون می‌کشند. کاغذ روغنی کمک می‌کند محصول تولید شده به راحتی از قالب جدا شود.

روش کاغذی

ابتدا قالب شی مورد نظر را با دو کاغذ روغنی می‌پوشانند. سپس کاغذی را دور قالب قرار می‌دهند. کاغذهایی را که برای ساخت قلمدان در نظر گرفته‌اند، در اندازه‌ی لازم می‌برند و به سریش آغشته می‌کنند و بر روی شی می‌پیچند.

پس از چسباندن کاغذ سوم، توسط سوهان چوب‌ساب روی آن ضرباتی متوالی وارد می‌کنند تا الیاف کاغذها در هم فرو رود و روی آن را آغشته به سریش می‌کنند و می‌گذارند تا خشک شود. قبل از آن‌که کاملا خشک شود، آن را به وسیله‌ی شی‌ای صیقلی مهره‌کشی می‌کنند و پس از خشک شدن کامل، لایه‌های دیگر را به همان ترتیب می‌چسبانند تا به ضخامت مورد نظر برسد. انتهای کار به همان صورت روش قبلی است.

برای نقاشی روی سطح شی‌ای را بوم‌سازی (زمینه سازی) می‌کنند برای اجرای طرح از رنگ‌ها‌ی محلول در آب استفاده می‌کنند. در پایان، سطح نقاشی شده را با قشری ضخیم از روغن‌کمان (مخلوطی از روغن بزرک، روغن سندروس و روغن جلا) می‌پوشانند. از این رو نقاشی لاکی نمودی همانند نقاشی رنگ روغنی دارد.

در هر منطقه از روغن و یا ماده‌ی خاصی برای جدا کردن قالب از مقوا (در ساخت اشیایی مثل قلمدان که نیاز به قالب دارد) استفاده می‌شد. در قزوین بیشتر از روغن دنبه برای این کار استفاده می‌شد. زیرا نرم و فاقد چسبندگی بود و براحتی می‌توانستند با زدن این روغن روی قالب پس از خشک شدن مقوا در درون قالب این دو را از هم جدا کنند.

بعضی از نقاشان و جلدسازان روی این صفحه‌ی سفید را روغن کمان یا سندروس می‌زنند و پس از آن‌که، آن را با لعاب سریشم واشور کردند به نقاشی روی آن مبادرت می‌کنند. این لعاب سریشم را از آن جهت به کار می‌برند که چربی روغن کمان را از بین ببرد تا بتوان روی آن نقاشی کرد. پس از آن‌که نقاشی جلد به اتمام رسید، روی آن چند دست روغن کمان می‌زنند و پس از هر بار روغن کمان زدن، آن‌ها را در جعبه‌های شیشه‌ای که دارای چند منفذ برای عبور هواست قرار می‌دهند تا عاری ار هر گونه گرد و غبار، کاملا خشک شوند.

نقوش به کار رفته توسط هنرمندان قزوینی بر این اشیا بیشتر شامل مناظر و طبیعت بوده است. نقوشی که در نقاشی های روی چوب خانه‌های دوره‌ی قاجار نیز می‌توان مشاهده کرد. امروزه نیز هنرمندانی در قزوین چون آقای سید احمد عقیلی تکیه زاده و خانم رحیمه سادات حسینی به تولید آن اشتغال دارند.

مواد اولیه و ابزار مورد استفاده در هنر پاپیه ماشه

• کاغذ: کاغذ می‌تواند به صورت خرده‌های کاغذ باطله و هم کاغذهایی با ضخامت مختلف باشد. امروزه به جای خرده‌های کاغذ از مقوای کرجی برای ساخت اشیایی مثل قلمدان، قاب آینه، جعبه‌ی جواهرات و غیره که به روش پاپیه ماشه در گذشته ساخته می‌شد استفاده می‌کنند. چون هم کار آن‌ها ساده‌تر و هم مناسب‌تر است.
• قاب چوبی: این قالب‌ها بیشتر از جنس چوب‌های سخت و محکم است مانند گلابی وگردو.
• چسب یا سریش: برای چسباندن ورق‌های کاغذ روی هم و یا مخلوط کردن خرده‌های کاغذ استفاده می شود.
• سوهان: برای صیقلی کردن سطح کار و برای لیسه کردن
• رنگ: برای نقاشی و نگارگری روی شی مورد نظر بیشتر از رنگ‌های محلول در آب استفاده می شود. البته این مواد اولیه بر اساس مناطق مختلف و مواد در دسترس و همین‌طور در برهه‌های مختلف زمانی کمی متفاوت بوده است. مثلا رنگ‌هایی که در هنر قلمدان‌سازی و جلدهای کتاب به روش نقاشی روغنی یا لاکی در دوره‌های صفویه و قاجاریه استفاده می‌شد، از رنگ‌های ثابت و پردوام بود. مواد اصلی رنگ‌ها بیشتر مواد نباتی حیوانی یا معدنی مانند زعفران، حنا، پوست انار، سرب، زرنیخ، گوگرد، گل زرد مائی، سفید آب افرا، دوده‌ی چراغ، رنگ مس، سوده‌ی طلا و نقره، شنجرف، لاجورد و... بود که در موارد لازم آن‌ها را با هم ترکیب می‌کردند. امروزه از رنگ‌های آبرنگ و گواش موجود در بازار استفاده می‌شود.
• قلم موهای مختلف: برای تزیین بر روی کار، که همان‌گونه که قبلا ذکر شد از نقوشی مانند گل و مرغ، منظره و یا نقوش تذهیب و... برای تزئین روی اشیایی که به روش پاپیه ماشه ساخته می‌شد استفاده می‌شود.
• روغن کمان: ممکن است که این روغن و یا ماده‌ی جلا دهنده‌ی دیگری برای پوشش نهایی روی کار استفاده شود. در بعضی از مناطق روغن کمان را از صمغ درخت سرو وحشی و روغن بزرک درست می‌کنند.
• چاقو یا تیغ برش: برای برش دادن قطعاتی از کار که بعد از ساخت احتیاج به جدا کردن دو قسمت کار از هم دارد استفاده می‌شود. مانند: قلمدان!

پاپیه ماشه - هنری سنتی و فعال در استان قزوین پاپیه ماشه - هنری سنتی و فعال در استان قزوین 2020-11-08 19:08:10+3:30 2024-06-08 21:41:21+3:30 پاپیه ماشه یک واژه‌ی فرانسوی است و در فرهنگ‌های لغات به معنی «کاغذ فشرده شده» آمده است. به دلیل این‌که روی اشیای ساخته شده به روش پاپیه ماشه را نقاشی می‌کردند و سپس با یک لایه ماده‌ی جلا دهنده می‌پوشاندند، به این هنر «نقاشی لاکی» نیز اطلاق می‌شد. نقاشی لاکی, پاپیه ماشه, نقاشی زیر لاکی, احمد عقیلی, رحیمه سادات حسینی, معصومه طارمی Author info@yaldamedtour.com /fa/user-profile/10211 YaldaMedTour Barajin Salamat Road +98 Qazvin Qazvin, Qazvin Province, Iran. , info@yaldamedtour.com