هنر شانه سازی گیلان زیر غبار فراموشی!

هنر شانه‌سازی یکی از صنایع دستی رایج در گیلان بود که با چوب درخت شمشاد خزری یا کیش ساخته می‌شد. شمشاد از گونه‌ی درختان هیرکانی است که اجازه‌ی برداشت آن از دوره‌ی قاجار به روسیه واگذار شد. در سال‌های اخیر، آفت شمشاد، این گونه‌ی به جا مانده از عصر یخبندان را رو به انقراض برده و هنر شانه‌سازی تنها در اسناد یافت می‌شود.

20 خردادماه روز جهانی صنایع دستی اعلام شده است. هنر «شانه سازی»، یکی از هنرهای فراموش شده در گیلان است که با ممنوعیت قطع درختان کیش (شمشاد خزری) و آفتی که  در سال‌های اخیر به جان این گونه‌ی جنگلی افتاده از یادها رفته است. خرید شانه‌های چوبی، مدتی است بسیار فراگیر شده و متخصصان زیبایی، برای جلوگیری از ریزش مو توصیه می کنند از شانه‌ی چوبی استفاده شود. این روزها انواع شانه‌ی چوبی در بازار به فروش می‌رسد که عمده‌ی آن‌ها ساخت کشور چین بوده و با چوب بامبو ساخته می‌شود.

غافل از این‌که در گیلان، صدها سال بهترین شانه‌های چوبی ساخته می‌شد و یکی از مهم‌ترین صنایع دستی گیلان، تولید انواع شانه‌ی چوبی با درختان مرغوب جنگلی بوده است. شانه‌هایی که با چوب بسیار محکم درختان جنگلی به ویژه درخت شمشاد یا به زبان محلی «کیش» تولید می‌شد. این هنر، به قدری فراگیر بود که در زمانی که گرفتن شناسنامه اجباری می‌شود، برخی که این حرفه، پیشه‌ی خانوادگیشان بود، نام فامیلی شانه‌ساز، شانه‌چیان و مشابه آن را برای خود انتخاب می‌کنند و اکنون نیز این نام خانوادگی را می توان در میان گیلانیان یافت.

اگر گذرتان به گورستان‌های قدیمی افتاده باشد، حتما بر سنگ قبرهای قدیمی تصویرهای حکاکی شده را دیده‌اید. بسته به آن‌که متوفی زن بوده یا مرد و چه سن و پیشه‌ای داشته، تصاویرش متفاوت است. تصاویری هم‌چون؛ تسبیح، اسب، شمشیر و شانه، فراگیرترین این نمادها بر سنگ قبور تصویر شانه است. قطعه‌ای مربع یا مستطیل شکل است که از دو جهت دندانه دندانه است. این سنگ قبرها با تصاویر نمادین در گورستان‌های سراسر کشور دیده می‌شود اما در گیلان فراگیرتر بود. حالا هنر شانه‌سازی گیلان نیز مانند بسیاری دیگر از هنرهای نیاکان ما فراموش شده و تنها در منابع تاریخی یا تاریخ شفاهی سالخوردگان می‌توان یافت.

به عنوان مثال، «ظهیرالدوله» داماد ناصرالدین شاه، دو بار به رشت سفر می‌کند تا از این مسیر همراه شاه قاجار به اروپا سفر کند. هر دو بار سوغات سفرش خرید شانه‌های چوبی است. هنری که او با خود به فرانسه هم برده است.

نیم ساعت به غروب آفتاب مانده رسیدیم به امامزاده هاشم و کاروانسرای خیلی قشنگی که در فراخنای جلوی امامزاده که تقریبا به عرض پانصد زرع تا رودخانه گشوده است. برای چای خوردن پیاده شده به دکان شانه تراشی که شش سال قبل هم در مراجعت از رشت به تهران رفته بودم، رفتیم. خیلی ممتاز شانه‌های خوب می‌ساختند. یکی حضورا برای من در چهار دقیقه ساخت، با دست و جزئی اسباب ناقابل مختصری در نهایت امتیاز و پرکاری. گفتم بیست عدد به سلیقه خودش بسازد بفرستد رشت که انشاالله در اکسپزیسون تماشا بدهم» (سفرنامه ظهیرالدوله همراه مظفرالدین شاه به فرنگ، به کوشش محمداسماعیل رضوانی، ص:58)

از دهیار روستای گلسرک، در نزدیکی امامزاده هاشم درباره‌ی هنر شانه‌سازی در آن منطقه پرس‌وجو می‌کنم. سجاد صولت شهرستانی درباره‌ی این صنایع دستی رایج در امامزاده هاشم چیزی نشنیده است. وقتی به خاطرات ظهیرالدوله اشاره می‌کنم، متعجب می‌شود و مرا به پیرمردی ارجاع می‌دهد که افزون بر 78 سال سن دارد اما او که پسر کدخدای روستای گلسرک است، تنها درباره‌ی هنر شانه‌سازی شنیده و هیچ هنرمندی را در آن منطقه ندیده است. او تنها  یک هنرمند شانه‌ساز را می‌شناخته که در نزدیکی مسجد صفی رشت منزل داشته است.

«بیژن شانه چیان» و «حسن پیامی مقدم» از معدود سالخوردگانی هستند که شانه‌سازی حرفه خانوادگیشان بوده است. شانه‌چیان 80 سال سن دارد. او از 10 سالگی شانه‌سازی می‌کرده است. نیاکان او همه این پیشه‌ی خانوادگی را داشتند و او نیز از پدربزرگش این حرفه را آموخته، اما سال‌هاست این صنایع دستی را کنار گذاشته است. وقتی علت را می‌پرسم، می‌گوید: شانه‌هایی که ما می‌ساختیم، همه از چوب جنگلی درخت کیش بود. کیش، گونه‌ی مرغوبی است که به راحتی دانه‌هایش نمی‌شکند. درختان کیش طی 20 سال اخیر دچار آفت شده و اداره‌ی منابع طبیعی قطع این درخت را ممنوع اعلام کرده و اجازه‌ی برداشت داده نمی‌شود. شانه‌های چوبی که اکنون در بازار است، کیفیت گذشته را ندارند و با چوب‌های ضعیف ساخته می‌شود و یا بامبوهای چینی است و دوام ندارد.

«اسلام چیتن» هنرمند چوب‌تراش ساکن در روستای شالما از توابع شهرستان ماسال است. او اگر چه شانه‌ی چوبی هم می‌سازد، ولی می‌گوید: در گذشته با چوب شمشاد جنگلی، شانه‌ی چوبی می‌ساختیم. شانه‌های چوبی جدید با چوب‌های ضعیف‌تر ساخته می‌شود و مانند گذشته دوام ندارد.

وقتی اسناد تاریخی را بررسی می‌کنیم، می‌بینیم تنها آفت نیست که به جان شمشاد خزری افتاده است. از آفت مهم‌تر، قراردادهای ننگینی بود که در دوره‌های مختلف تاریخی به ویژه دوره‌ی قاجار منعقد و طی آن اجازه‌ی برداشت چوب‌های مرغوب جنگلی از جمله شمشاد به روسیه و انگلستان داده شد. تا جایی که اکنون این گونه‌ی به جامانده از عصر یخبندان در جنگل‌های هیرکانی، رو به انقراض است؛ در سال‌های اخیر آفت شمشاد مزید بر علت شده است.

در این اسناد می‌خوانیم که هنرمندان سازنده‌ی شانه‌های چوبی در استان‌های همجوار نیز، ناچار بودند چوب مورد نیاز خود را از گیلان تهیه کنند و پس از آن‌که اجازه‌ی برداشت از بهره‌برداران وطنی سلب می‌شود، هنرمندان شانه‌ساز نیز به خاک سیاه می‌نشینند. به عنوان مثال «مشهدی حسین شانه چیان» و «مشهدی حسین شمشاد مهر» نمایندگان صنف شانه‌تراشان قزوین، طی عریضه‌ای به دولت وضعیت خود را این‌گونه شرح می‌دهند: «چون از چوب شمشاد، شانه و قاشق درست می‌شود و از چوب‌های دیگر ممکن نیست... قریب یک سال است که از طرف دولت از حمل چوب شمشاد، به قزوین جلوگیری شده و ما بدبخت‌ها به واسطه‌ی نداشتن شمشاد بی‌کار مانده و درب دکاکین ما بسته شده... و آن‌چه را که از اثاثیه‌ی منزل داشتیم فروخته، مخارج یومیه‌ی اهل و عیال خود نمودیم، احتراما از آن پدر تاجدار تقاضا می‌نماییم که امر اکید فرمایید از ورود چوب شمشاد به قزوین جلوگیری ننماید و ما بیچاره‌ها مجدد به شغل از دست رفته‌ی خود مشغول شده و...»

اما اگر به تاریخ صنعتی شدن اروپا  نظری بیندازیم، می‌بینیم کارخانه‌های ریسندگی به چوب شمشاد ایران نیاز دارند «چوب شمشاد ایران حاصل جنگل‌های گیلان و مازندران همیشه در انگلستان طالب داشته، این چوب برای مصرف قسمتی از دستگاه‌های ریسندگی و بافندگی خصوصا ماکو به مصرف می‌رسد...»

بخشی از جنگل‌های ایران طی عهدنامه‌ی ترکمنچای از دست رفت و به روس‌ها واگذار شد. از نیمه‌ی دوره‌ی قاجار و با سفرهای متعدد شاهان قاجار به اروپا آن هم با خزانه‌ی خالی، فروش منابع طبیعی کشور شتاب بیش‌تری گرفت. طی یک قرارداد، امتیاز بهره‌برداری از جنگل‌های شمال ایران برای 70 سال به انگلستان واگذار می‌شود. در زمان ناصرالدین شاه، برای پنج سال، برداشت شمشاد خزری به یک شرکت روسی واگذار می‌شود. این قرارداد سپس هشت سال دیگر تمدید می‌شود و علاوه بر شمشاد، اجازه‌ی برداشت دیگر چوب‌های جنگلی شمال ایران در ازای سالی 15000 تومان به روس‌ها واگذار می‌شود (نک، معاهدات تجاری عصر قاجار و پهلوی: تیشه‌هایی بر ریشه‌ی درختچه شمشاد خزری، شهریار محمد رضایی و محمد ابراهیم ثابت، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی)

حالا هنر شانه‌سازی تنها در یاد و خاطره‌ی معدود کسانی مانده که اجدادشان این صنعت را می‌دانستند. هنری که حالا بامبوهای چینی جای آن را گرفته است.

هنر شانه سازی گیلان - زیر غبار فراموشی! هنر شانه سازی گیلان - زیر غبار فراموشی! 2024-06-10 07:22:33+3:30 2024-06-10 07:34:25+3:30 هنر شانه‌سازی یکی از صنایع دستی رایج در گیلان بود که با چوب درخت شمشاد خزری یا کیش ساخته می‌شد. شمشاد از گونه‌ی درختان هیرکانی است که اجازه‌ی برداشت آن از دوره‌ی قاجار به روسیه واگذار شد. صنایع دستی گیلان, شانه سازی, شانه چوبی, امین حسنی Author info@yaldamedtour.com /fa/user-profile/10209 YaldaMedTour Barajin Salamat Road +98 Qazvin Qazvin, Qazvin Province, Iran. , info@yaldamedtour.com