تاریخچه بناهای آرامگاهی در معماری ایرانی

آرامگاه‌ها بعد از مساجد، متداول‌ترین بناهای عمومی در معماری اسلامی ایران است. این نوع بناها از فرهنگ ایرانی ریشه گرفته‌اند. با بررسی سیر تاریخی و فرهنگی آرامگاه‌ها، می‌توان دریافت که این بناها بیشتر جنبه‌ی فرهنگی دارند و ریشه‌ی آن به انسان پیش از تاریخ بر می‌گردد. توجه جوامع انسانی به معماری بناهای آرامگاهی از دو جهت بررسی می‌شود. یکی جنبه‌ی مذهبی و دیگری اجتماعی. برای آشنایی بیشتر با بناهای آرامگاهی در معماری ایران با یلدامدتور همراه باشید.

بناهای آرامگاهی یکی از بناهای عمومی در معماری ایران هستند که از دو جهت مورد بررسی هستند. اول، عامل معنوی و مذهبی و دوم عامل اجتماعی، که در دوره‌های بعد بیش‌تر جنبه‌ی احترام، جاودانگی و رسم، مورد توجه واقع شد. در نوشته‌های تاریخی جهان‌گردان و مستشرقین ایرانی و خارجی، آرامگاه‌ها بسیار مورد توجه بودند. از میان این افراد می‌توان به آرتور آپهام پوپ، ریچارد اتینگهاوزن، الگ گرابر، شیلا بلر، جاناتان بلوم و دونالد ویلبر اشاره کرد، که در این باره بسیار تحقیق کرده‌اند. طبق تعالیم اسلامی، گریه در وفات (جز برای والدین و فرزندان) نارواست و نیز سفارش شده تا گورها همسطح زمین باشند و اجساد مردگان را در یک کفن سفید و بدون تشریفات به خاک بسپارند. این موضوع ولی در عمل با مخالفت اقوامی که به اسلام گرویدند روبه‌رو شد. شاید اولین گام در این راه تبدیل شدن آرامگاه به مسجد توسط ولید بن عبدالملک در دوران بنی‌امیه بود و دیری نگذشت که قبرهایی از خاندان و اهل پیامبر نیز مشخص شدند و راهی شد برای ساخت بناهای آرامگاهی!

زمینه شگل گیری معماری آرامگاهی

بناهای آرامگاهی ارتباط مستقیم با جهان‌بینی، ایدئولوژی و اقتصاد جامعه‌ی خود دارند. در زمان پیش از اسلام در ایران، هیچ نوع نشانه‌ی مهمی از آثار آرامگاهی که مستقل بنا شده باشد، وجود ندارد و آرامگاه کورش در پاسارگاد استثنایی است که در معماری ایران وجود دارد. به همین صورت زمان ورود اسلام به ایران، هیچ الگوی ساخت برای بناهای آرامگاهی وجود نداشت تا الهام‌بخش مسلمانان برای احداث چنین بناهایی باشد. نه تنها فقدان فیزیکی این نمونه‌های ساده‌ی معماری، سد راه توسعه‌ی ساخت آرامگاه می‌شد، بلکه مبانی بنیادی اسلام از ساخت بناهای آرامگاهی نیز روگردان بود. ایجاد آرامگاه‌ها به معنای امروزی را می‌توان ریشه در ساخت مساجد دانست، که بسیار مورد توجه مسلمانان بود. برنارد اوکین به رقابتی که برای ساخت مقابر در بین شاهان دوره‌ی تیموری وجود داشت اشاره کرده است. ساخت آرامگاه‌ها در دوران سلجوقی به اوج خود رسید و در دوران ایلخانی ادامه داشت. ولی در دوره‌ی صفوی از اوج خود کاهید و بیش‌تر رو به ساخت بناهای مجموعه‌ای مساجد رفت.

عناصر موثر بر معماری آرامگاهی 

از عناصر موثر در پیدایش معماری آرامگاهی می‌توان به تاثیر آرامگاه‌های رومی، یعنی برج‌های مقبره‌ای پالمیری یا شهدای اولیه‌ی مسیحی اشاره کرد. هم‌چنین در ناحیه‌ی غرب رودخانه‌ی فرات تاکنون شاهد تعداد بسیاری از این نوع بناها هستیم که هم‌شکل با آرامگاه‌های ایرانی هستند. تاثیر معماری و هنرهای هم‌جوار بر هم بر ما پوشیده نیست و می‌توان تاثیر این عناصر را در ساخت بناهای آرامگاهی بعد از اسلام دانست. از جمله بناهای آرامگاهی در ایران می‌توان به گنبد علویان در همدان، برج‌های دوقولوی خرقان در قزوین، امامزاده خدیجه خاتون در قم، آرامگاه اصفهانی در بوشهر و  آرامگاه علمای کوخرد در استان هرمزگان اشاره کرد.

انواع معماری آرامگاهی 

بناهای آرامگاهی را می‌توان به دو دسته‌ی بناهای چهارگوش گنبدار و برج‌های آرامگاهی تقسیم کرد. بناهای چهار ضلعی‌های گنبدار (چهارتاقی‌ها) ریشه در معماری کهن ایران دارند و متاثر از آتشکده‌های ساسانی هستند، ولی در دوره‌های بعدی به منظور استفاده از فضا، شکل آرامگاه به چندضلعی منتظم تبدیل شد. برج‌های آرامگاهی که بیشتر جنبه‌ی نمادین داشتند، در ابتدا از اجزای ساده‌ای تشکیل شده بودند، که شامل یک استوانه با بام مخروطی بودند و در طول زمان برج‌های آرامگاهی به صورت پره‌دار، جسیم و با پشت‌بندهای گوشه‌دار پدیدار شدند. در این میان استوانه‌ی ساده به شش ضلعی، هشت ضلعی، ده ضلعی و برج‌های ستاره‌دار تکامل یافتند و اشکال هشت‌ضلعی‌ها مورد پسند عام بود. فرم غالب آرامگاه‌های ایران تا اوایل حکومت سلجوقیان چهار ضلعی‌های گنبدار بود و از آن به بعد برج‌های مقبره‌ای رواج یافت و اوج آن در دوران حکومت سلجوقیان و ایلخانیان بود.

از لحاظ سازمان فضایی، تفاوت اساسی برج‌های آرامگاهی با مقبره‌های چهارضلعی گنبددار در این بود، که برج آرامگاهی اغلب فضایی کور و بسته بودند ولی چهارضلعی گنبددار قابلیت زیادی برای توسعه داشت و همین موضوع، عامل رواج آرامگاه‌ها تا دوران معاصر شد. در حال حاضر با تولید مصالح جدید و شکل گرفتن معماری مدرن و حضور افکار جدید، معماری آرامگاهی از این اصول نیز بدون تاثیر نمانده است. نمونه‌های معماری جدید آرامگاهی را در کار‌های مهندس «هوشنگ سیحون» می‌توان مشاهده کرد.

کلام آخر

فرهنگ مرگ در جوامع ابتدایی باعث شکل‌گیری معماری آرامگاهی شد. با تلفیق فرهنگ گذشته‌ی معماری آرامگاهی با نیازها و ضرورت‌های جامعه‌ی معاصر، آرامگاه‌هایی در دوران جدید نیز به وجود آمده‌اند. برای مطالعه‌ی بیشتر مقالات معماری با یلدامدتور همراه باشید.

تاریخچه بناهای آرامگاهی در معماری ایرانی تاریخچه بناهای آرامگاهی در معماری ایرانی 2020-11-28 09:45:28+3:30 2022-05-09 20:11:46+3:30 آرامگاه‌ها بعد از مساجد، متداول‌ترین بناهای عمومی در معماری اسلامی ایران است. این نوع بناها از فرهنگ ایرانی ریشه گرفته‌اند. با بررسی سیر تاریخی و فرهنگی آرامگاه‌ها، می‌توان دریافت که این بناها بیشتر جنبه‌ی فرهنگی دارند و ریشه‌ی آن به انسان پیش از تاریخ بر می‌گردد. توجه جوامع انسانی به معماری بناهای آرامگاهی از دو جهت بررسی می‌شود. یکی جنبه‌ی مذهبی و دیگری اجتماعی. معماری ایرانی, بناهای آرامگاهی, آرامگاه در معماری ایرانی, پریسا همایونی Author info@yaldamedtour.com /fa/user-profile/10210 YaldaMedTour Barajin Salamat Road +98 Qazvin Qazvin, Qazvin Province, Iran. , info@yaldamedtour.com