سازه های آبی شوشتر در مسیر تخریب

آخرین ساعات روز جمعه، یک خبر، یک اتفاق، دل میراث دوستان کشور را به لرزه درآورد و هوری فروریخت! خبر از خوزستان به فضای مجازی رسیده بود. از سازه‌های آبی و جهانی شوشتر. خبر و تصاویری که ریختن طاق یکی از کانال‌های سازه‌ها را نشان می‌داد و تا صبح شود دل توی دل دوستداران تاریخ و تمدن و فرهنگ ایران باقی نگذاشت. سپیدی صبح که برآمد اما داربست‌های مرمت هم برپا شد. مسئولان میراثی شوشتر گفتند که بخش فروریخته قدیمی نبوده و جای نگرانی نیست، اما نگرانی‌های بزرگ‌تری پیش روست و سازه‌های آبی هزاران‌ساله را تهدید می‌کند، باید به فکر آن ها بود.

سازه‌های آبی تاریخی شوشتر، 13 مجموعه‌ به هم پیوسته از پل‌ها، بندها، آسیاب‌ها، آبشارها، کانال‌ها و تونل‌های عظیم هدایت آب در مسیر و روی رود بزرگ کارون است که در ارتباط با یکدیگر و همزمان با هم کار می‌کنند، گر چه در نقاط مختلف شهر واقع شده‌اند. این سازه‌های آبی در دوران هخامنشیان تا ساسانیان، به منظور بهره‌گیری بیشتر از آب ساخته شده‌ و همچنان به وظیفه‌ای که برای هزاران سال عهده‌دار بودند، عمل می‌کنند. وظایفی چون تقسیم آب کارون به چند لایه برای ارسال به بخش‌های مختلف شهر و اراضی کشاورزی و به حرکت درآوردن آسیاب‌های آبی.

سازه‌های آبی تاریخی شوشتر در سال 1388 به ثبت جهانی رسید و بی‌همتا بودن خود را بر تارک جهان حک کرد.

مهم‌ترین ویژگی یا شاید بارزترین تفاوت این سازه‌ها با سایر آثار تاریخی کشورمان این است که در بافت تاریخی شهر شوشتر قرار داشته و ارتباط تنگاتنگی با زندگی مردم دارند. این همنشینی باعث افزایش حساسیت و ضرورت توجه و نگهداری بیشتر از آن ها می‌شود، طوری که استهلاک آن در اثر عوامل طبیعی و غیرطبیعی بیشتر بوده و در صورت بی توجهی و عدم پایش و مرمت مداوم آسیب‌پذیرتر خواهد بود. کمااینکه هشدارهای زیادی تاکنون درخصوص آسیب‌های وارده به این اثر جهانی و فروپاشی کامل آن در آینده (درصورت بی‌توجهی) داده شده، که آخرینش فروریختن بخشی از طاق واقع شده در مجموعه آسیاب‌ها و آبشارهاست، یکی از 13 اثر مجموعه سازه‌های آبی که درون بافت شهری شوشتر قرار گرفته است.

ریزش طاق یک هشدار بود

مجتبی گهستونی؛ فعال میراث فرهنگی خوزستان و دبیر انجمن دوست‌داران میراث فرهنگی تاریانا درخصوص فروریختن طاق سازه‌های آبی شوشتر به جام‌جم می‌گوید: "آن چه که در مجموعه سازه‌های آبی تاریخی شوشتر، موسوم به سیکا بعد از بقایای یخ‌سازی و دوپلان ریزش کرده، طاق یکی از کانال‌هاست و بخشی از سازه‌های آبی تاریخی ثبت جهانی شوشتر محسوب می‌شود."

گهستونی ریزش این طاق را هشداری جدی درراستای ضرورت مرمت سریعتر و بهتر سازه‌های آبی می‌داند که در طی سده‌های گذشته متحمل انواع آسیب‌های انسانی و طبیعی بودند و نیازمند مرمت و مراقبت هرچه بیشتر هستند.

وی عواملی چون شرایط جوی و طبیعی، آسیب‌های ایجاد شده بر اثر شرایط پیدایش سنگ و بافت سنگ‌ها، هوازدگی، فرسایش و متورق شدن سنگ، شوره و همچنین آسیب‌های انسانی، حیوانی، گیاهی و سازه را از جمله عوامل آسیب رسان در حلقه آبی شوشتر دانسته و تاکید می‌کند.

تخریب و نگرانی از خطر ریزش تنها محدود به این طاق نمی‌شود، چرا که وضعیت پل‌بند گرگر، تونل بلیتی، دیواره‌های صخره‌ای خانه مرعشی و محدوده خانه وکیل تنها بخشی از نگرانی درخصوص مجموعه سازه‌های ثبت جهانی آبی تاریخی شوشتر است. نکته مهم‌تر این‌که مجموعه سازه‌های ثبت جهانی فقط محدود به محل آبشارهای سیکا نیست و دیگر سازه‌ها در کل شهر شوشتر پراکنده‌اند و هرکدام متحمل مشکلات دیگر هستند.

این فعال میراثی تصریح می‌کند محلی که ترک خورده و ریزش کرده چون در پائین دیواره خانه مرعشی قرار دارد، احتمال این‌که برای آن بنا نیز خطرآفرین باشد، هست چون اکنون نیز ترک‌های زیادی بر دیواره نقش بسته است.

آغاز مرمت طاق

ابوالقاسم غلام حیدر؛ معاون گردشگری پایگاه سازه‌های آبی تاریخی شوشتر اما می‌گوید: "تخریب و فروریختن بخش‌هایی از یک اثر تاریخی در گذر زمان بر اثر عوامل طبیعی چون برف و باران غیرعادی نیست و مرمت چاره کار آن است، کمااینکه این طاق هم که بخش‌هایی از آن فروریخته، مرمت خواهد شد."

غلامحیدر با اشاره به این‌که طاق مذکور، مربوط به بخش تاریخی و اصلی سازه‌های آبی شوشتر نیست و حدود 15 سال پیش احداث شده است، می‌افزاید: "سازه‌ها و صخره‌های آبی شوشتر ساختاری ماسه‌ای دارند، از همین رو باید همواره درونشان مرطوب باشد تا دچار ریزش نشوند، زیرا در اثر خشک شدن شروع به فرسایش می‌کنند، این در حالی است که سازه‌های آبی به خاطر خشکسالی کم آب شده و صخره‌های ماسه‌ای دو طرف طاق خشک و فرسوده شده و فروریخته، و به دنبال آن طاق نیز که میان صخره‌هاست شروع به ریختن کرده است."

وی با بیان این‌که از چندماه پیش ترک‌هایی روی طاق ایجاد شده بود که به خاطر فصل زمستان مرمت آنها به تعویق افتاد، خاطرنشان می‌کند که از روز گذشته و بلافاصله پس از فروریختن بخشی از طاق، کارگاه مرمت در کنار آن ایجاد و مرمت طاق آغاز شد و امید می‌رود تا حدود دو هفته دیگر بازسازی آن به پایان رسد.

نگرانی ما بیش از این هاست

معاون گردشگری پایگاه سازه‌های آبی شوشتر در عین حال می‌گوید که نگرانی ما بیش از آن‌که بابت این طاق قابل مرمت باشد، بابت کل سازه‌های آبی است که با تهدیدات بسیار بزرگتر و جدی‌تری دست به گریبان است و در صورت بی توجهی آسیبی غیرقابل جبران را متحمل خواهد شد.

غلام حیدر عدم تامین آب مناسب، عبور فاضلاب‌های اسیدی از کارون و عدم لایروبی رودخانه را از جمله این تهدیدات بزرگ دانسته و می‌گوید: "این فاضلاب‌ها سازه‌ها را بتدریج خورده و نابود می‌کند، این درحالی است که باید لایروبی و تصفیه کارون توسط وزارت نیرو( مثل هر سد زنده دیگری) انجام شود، حال آن‌که وزارت نیرو به بهانه میراثی بودن این سازه‌ها از زیر بار این مسئولیت شانه خالی کرده و آن را به میراث سپرده است و میراث هم بودجه‌ای بابت این کار ندارد. درحالی که حدود یک سال و نیم پیش کمیته‌ای درخصوص حفاظت از این سازه‌ها تشکیل و وظیفه حفاظت و مرمت به وزارت نیرو سپرده شد."