نام های دیگر مکان

• پارسه 
• پرسپولیس
• پرسه پلیس
• هزارستون
• صدستون
• چهل منار

موقعیت جغرافیایی تخت جمشید

تخت جمشید در مرکز استان فارس، 10 کیلومتری شمال مرودشت و در 57 کیلومتری شیراز قرار دارد. طرف شرقی این مجموعه کاخ‌ها بر روی کوه رحمت و سه طرف دیگر در درون جلگه مرودشت پیش رفته‌است.

سیر تاریخی و فرهنگی

تخت جمشيد بزرگترين و عظيم ترين اثر ماندگار تاريخی و هنری ايران است که به ما به يادگار رسيده است. تخت جمشيد علاوه بر اين که تنها يادگار ايران بزرگ و يادبود دوران شکوه و سر افرازی شهرياران عظيم الشان پارس است يک سند گرانبها و گويا از هنر و فرهنگ ريشه دار و برجسته دنيای کهن است. تخت جمشید در دوره زمامداری سلسله هخامنشیان (559 - 333 پیش از میلاد) ساخته شده است. بررسی‌‌های تاریخی نشان می‌‌دهد که ساخت این اثر سترگ معماری در سال 518 قبل از میلاد آغاز شد و بیش از یک صد سال به طول انجامیده است. بنابراین، اگر آغاز ساخت تخت جمشید را ملاک قرار دهیم، این اثر اکنون بیش از 2535 سال قدمت دارد.

تخت‌‌جمشید به وسیله داریوش اول؛ سومین پادشاه سلسله هخامنشی بنیان نهاده شد، اما تا زمان حیات وی کامل نشد و ساخت و سازها در دوره جانشینان او یعنی فرزندش خشایارشاه و نوه‌‌اش اردشیر اول ادامه پیدا کرد. البته عملیات ساختمانی در تخت جمشید تا پایان دوره هخامنشی متوقف نگردید. اما عمده کارها در زمان سلطنت سه پادشاه یاد شده، به انجام رسید. بنابراین هنوز هم در تخت جمشید بقایای بناهای نیمه کاره به چشم می‌‌خورد. یکی از این بناها دروازه بزرگی است که در ضلع شمال شرقی مجموعه قرار دارد. تخت جمشید یکی از سه پایتخت هخامنشیان بود. اما جنبه کاملا تشریفاتی داشت و همه چیز در تخت جمشید برای بزرگداشت نوروز (آغاز سال ایرانی) بنا شده است.

تخت‌‌ جمشید در سال 333 پیش از میلاد و هنگامی که اسکندر مقدونی ایران را به تصرف خود درآورد، ویران شد. اسکندر دستور داد تا این مجموعه بزرگ را به آتش کشند و خود فاتحانه به نظاره نابودی سترگ‌‌ترین یادگار هنری پارس‌‌ها نشست. گر چه برخی مورخان غربی کوشیده‌‌اند تا حریق تخت جمشید توسط اسکندر مقدونی را مورد تردید قرار دهند. اما در کاوش های باستان‌‌شناسی، آثار آتش سوزی در بخش‌‌هایی از مجموعه مانند کاخ هدیش به دست آمده است. در جریان آتش سوزی تخت‌‌جمشید سقف آن فرو ریخت، دیوارهای خشتی‌‌اش سقوط کرد و جواهرآلات بیشماری به غارت رفت. لیکن ستون‌‌ها، پلکان‌‌ها و ازاره‌‌های سنگی باقی ماند. این بخش‌‌ها نیز به مرور زمان بر اثر فرسایش طبیعی یا زلزله تا حد زیادی از بین رفتند و یا به وسیله عوامل انسانی آسیب دیدند. قسمت‌‌های کوتاه‌‌تر به تدریج طی ده‌‌ها قرن به زیر خاک رفتند و از گزند باد و باران در امان ماندند. این قسمت‌‌ها در اوایل سده حاضر به وسیله باستان‌‌شناسان از زیر خاک بیرون آمدند و رازهای سر به مهر تخت جمشید را گشودند.

هنگامی که تخت‌‌جمشید در آتش سوخت، 185 سال از بنیانگذاری آن به وسیله داریوش می‌‌گذشت. از آن چه امروز از تخت جمشيد بر جای مانده تنها می توان تصوير بسيار مبهمی از شکوه و عظمت کاخ ها در ذهن مجسم کرد. با اين همه می توان به مدد يک نقشه تاريخی که جزیيات معماری ساختمان کاخ ها در آن آمده باشد و اندکی بهره از قوه تخيل، به اهميت و بزرگی اين کاخ ها پی برد. نکته ای که سخت غير قابل باور می نمايد اين واقعيت است که اين مجموعه عظيم و ارزشمند هزاران سال زير خاک مدفون بوده تا اين که در اواخر دهه 1310 خورشيدی کشف شد.

معماری تخت جمشید

طرح اصلی ساختمان تخت جمشید در دوران فرمانروایی داریوش بزرگ ریخته شد. از همان نخست تعداد و محل کاخ ها، عمارت ها و کاربردهای جداگانه هر یک معین و مشخص شد. برای برپایی این بنا از سه نوع مصالح ساختمانی عمده ( چوب، خشت های خام و پخته و سنگ های آهکی محلی) استفاده شده است. چوب هایی که در محل تهیه می شد با ذوق و سلیقه طراحان و معماران سازگار نبود و ناگزیر بودند چوب های در خور کاخ های تخت جمشید را از دور دست ها حمل کنند. برای مثال، تیرهایی از آن از چوب درخت سدر بوده که در آن زمان فقط در لبنان می روییده است. خشت های گلی در ساختن دیوارها و روپوش سقف ها به کار می رفت که دوام چندانی نداشت. این خشت را باران می شست و یا بر اثر زمین لرزه فرو می ریخت. سنگ های کوه رحمت برای سنگتراشان و معماران جمشید از هر جهت مناسب بود. این سنگ های آهکی بسیار سخت و محکم اند و رنگ های طبیعی گوناگون سفید، کهربایی، دودی و سیاه دارند که خوب تراشیده می شوند. به ویژه نوع سیاه آن که بر اثر صیقل به شکل مرمر در می آید. بسیاری از قطعه سنگ ها را گیره های آهنی به نام دم چلچله  به هم متصل کرده اند. در حد فاصل سنگ ها از ملات استفاده نشده است. دیوارها را با آجر لعابدار و کف اتاق ها را با گچکاری می پوشاندند. روی درب ها با قطعات زر و سیم آراسته شده بود. پرده های بزرگ رنگی بر زیبایی درون و برون کاخ ها می افزود. فرش های نفیس کف اتاق ها چشمان را خیره می کرد. در واقع امکان نداشت که ساختمان تخت جمشید در دوران شاهی داریوش بزرگ به پایان برسد. کار ساخت این بنای عظیم در طول حکومت پسر او خشایارشاه اول و نوه اش اردشیر اول ادامه یافت. تخت جمشید تنها یک مجموعه معماری نیست، بلکه آینه ای است که در آن علم و فن و هنر واعتقادات ایرانیان کهن انعکاس یافته است. می توان گفت که تخت جمشید اولین سازمان ملل واقعی دنیا بوده است. مساحت تخت جمشید در حدود 13 هکتار بوده است. دیوارهای تخت جمشید در برخی جاها به ضخامت 5/5 متر بوده و قطعه سنگ های به کار رفته به وزن بیش از 45 تن می رسیده است. تخت جمشید دارای سیستم حرارتی و تهویه بوده، که فضاهای داخل آن را در زمستان گرم ودر تابستان خنک و معتدل می کرده است. دشت سرسبز مرودشت، سقف های بسیار بلند و فضاهای وسیع، درب های گشاده و پنجره های متعدد هوای تخت جمشید را در تابستان معتدل و خنک می ساختند و در زمستان دیوارهای خشتی و لایه های گچ یک عایق حرارتی تشکیل می داده، پرده های ارغوانی بلند و ضخیم که مانع نفوذ سرما به درون فضاها وتالارها می شده، پوشش سقف نیز چوبی بوده که این امر در گرم شدن محیط تاثیر به سزایی داشته است . تخت جمشید نیز دارای سیستم آب و فاضلاب بوده، در تخت جمشید مجاری زیرزمینی آبرسانی و فاضلاب پیچ در پیچی کشف شده که به طول بیش از 2 کیلومتر می رسد. تخت جمشید نه یک شهر بوده و نه یک دژ و نه یک پرستشگاه، تخت جمشید دو نقش جداگانه اما تا اندازه ای به هم پیوسته ایفا می کرده، نخست این که چون در قلب امپراطوری قرار داشته گنج خانه مناسبی برای اندوختن ثروت روز افزون کشور بوده. دوم این که جایگاه مناسب و با شکوهی برای برگذاری مراسم و جشن هایی بوده که در آن زمان برگزار می شده است. بنای تخت جمشید یکی از عظیم ترین، باشکوه ترین و زیباترین مجموعه های تاریخی ایران و جهان است. از مجموعه کاخ های مهم تخت جمشید می توان به کاخ هدیش، کاخ آپادانا، کاخ تچرا، کاخ ملکه، خزانه شاهی (کاخ خزانه)، کاخ شورا و کاخ صد ستون اشاره کرد.       

ارزش های خاص تخت جمشید

معماری هخامنشی، هنری ترکیبی است که از سبک معماری های بابل و آشور و مصر و شهرهای یونانی آسیای صغیر و قوم اورارتو اقتباس شده و با هنر نمایی و ابتکار روح ایرانی نوع مستقلی را از معماری پدید آورده است. هخامنشیان با ساختن این بناهای عظیم می خواستند عظمت شاهنشاهی بزرگ خود را به جهانیان نشان دهند. چیزی که در نگاه اول در تخت جمشید نظر بیننده را به خود جلب می کند، کتیبه ها و سنگ نبشته های گذر خشایارشاه است که به زبان ایلامی و دیگر زبان های باستانی تحریر شده است. یکی از هنرهای معماری در تخت جمشید این است که نسبت ارتفاع سردرب ها به عرض آن ها و همین طور نسبت ارتفاع ستون‌ها به فاصله بین دو ستون، نسبت طلایی است. نسبت طلایی نسبت مهمی در هندسه‌ است که در طبیعت وجود دارد و نشانگر هنر ابرانیان باستان در معماری است.