نام های دیگر مکان

• میدان امیرچخماق
• میدان میرچخماق
• میدان میرچماق

موقعیت جغرافیایی میدان امیرچخماق

میدان امیر چخماق، یکی از شاخص‌ ترین مجموعه‌ های تاریخی شهر یزد است که تقریبا در وسط بافت قدیمی شهر واقع شده و یکی از نقاط مهم یزد محسوب می‌شود.

سیر تاریخی و فرهنگی

میدان امیر چخماق، اثری از قرن نهم هجری و زمان حکومت تیموریان بر ایران است. امیر جلال الدین چخماق از سرداران و امرای شاهرخ تیموری و حاکم یزد با همکاری همسر خود؛ فاطمه خاتون در جهت آبادانی یزد مجموعه ای شامل تکیه، میدان، حمام، کاروانسرا، خانقاه، قنادخانه، چاه آب سرد و از همه مهمتر مسجد امیر چخماق را بنیان نهاده است. این میدان در عصر صفوی هم به همین نام شهرت داشت. در زمان شاه عباس برخی از این آثار احیا شده‌ است. اوایل قرن سیزدهم هجری میدان جلوی مسجد و سردرب بازار تبدیل به حسینیه شد. البته آن چه مسلم است در آن زمان، این مکان نقش حسینیه را نداشته، چون ساخت چنین فضاهایی از زمان صفویه به بعد در ایران رواج پیدا کرده‌ است. در زمان فتحعلی شاه قاجار شخصی به نام حاجی حسین عطار، بخشی را بر شبستان مسجد افزود و قسمت‌هایی از مسجد را نیز مرمت نمود. این میدان تا پیش از دوره پهلوی مانند برخی دیگر از میدان‌ ها به عنوان گورستان نیز کاربری داشت و پاره ای از مردم برای فرخندگی حسینیه اش، مردگان خود را در آن جا به خاک می‌سپرده اند. از همان آغازین سال‌ های این سده از این کار جلوگیری می‌ شود و گور‌ها ویران و دوباره به میدان تبدیل می‌شوند. خیابان کشی ‌های دوره پهلوی یکی از عوامل مهم در ایجاد تغییرات بود که باعث شد کم کم جداره‌ های میدان تخریب شود. در نتیجه میدانی کوچک تعریف گردید و مسجد امیرچخماق با میدان مقابل حسینیه، با هم ادغام شدند. در دوره‌های بعد، پس از گذر از تحولات بسیار، بدنه جنوب شرقی، به تنها جداره باقیمانده میدان تبدیل شد که همان بدنه اصلی تکیه امیرچخماق، است. امروز پس از سال ها این میدان همچنان پابرجاست و به عنوان اثری تاریخی و چشم نواز مورد استقبال بسیاری از گردشگران قرار می گیرد.

معماری میدان امیرچخماق

میدان امیرچخماق که از آن به عنوان نماد معماری یزد یاد می‌شود، مجموعه‌ای زیبا و منحصر به فرد است که همه عناصر مورد نیاز یک محله شامل آب‌انبار، بادگیر، حمام، بازارچه، مسجد و... را در خود جای داده و هر سال گردشگران بسیاری را به خود جذب می‌کند. از عناصر مهم این میدان، مسجد امیر چخماق است که به نام مسجد جامع نو و یا مسجد دهوک نیز شناخته می شود و قدیمی ترین بنای این میدان است. مسجد امیرچخماق در ضلع جنوبی میدان واقع گردیده و ساخت آن در سال 841 هجری قمری به پایان رسیده است.

بازار حاجی قنبر یزد که ستون فقرات شهر قدیمی یزد را تشکیل می دهد و از بناهای ساخته شده توسط نظام‌الدین حاجی قنبر جهانشاهی بود، در شرق میدان امیرچخماق قرار دارد. در قرن سیزدهم هجری بر سردرب بازار این میدان، دومناره بلند به سبک تکایای یزد بنا گردید که در اثر تغییرات زمان پهلوی، بخشی از جداره اصلی تکیه امیر چخماق باقی ماند که امروزه به عنوان تنها جداره اصیل باقیمانده در این میدان شناخته می شود. این جداره شامل مجموعه ای سه طبقه از غرفه‌ هایی است که با مصالح آجری ساخته شده و به صورت پلکانی بر روی یکدیگر قرار گرفته اند. این غرفه ‌ها به صورت طاق نما در 8 ردیف عمودیِ دو طبقه و دو ردیف عمودیِ سه طبقه تشکیل شده که به صورت قرینه در دو سو قرار گرفته اند و غرفه های اصلی در یک ردیف عمودی سه طبقه و مرتفع در وسط غرفه های دیگر دیده می شوند.

ورودی بازار حاجی قنبر در غرقه میانی این بنا واقع است و راسته بازار در پشت آن قرار دارد.  ورود به آب انبار نیز از طریق یکی از غرفه‌های ضلع غربی تکیه امکان پذیر است و مسجد هم در کنار این بنا دیده می شود. از دیگز عناصر این میدان بقعه ستی فاطمه است. ستی فاطمه خاتون نام همسر امیر چخماق، بنیانگذار مسجد و این میدان بوده که در راستای آبادانی این منطقه تلاش بسیاری کرد. وی در قرن نهم هجری قمری از دنیا رفت و امروزه بنای آرامگاه او در شمال میدان قرار دارد و مردم به پاس خدماتش، یاد او را گرامی می دارند.

یکی دیگر از بخش های مجموعه امیرچخماق، آب انبارهای آن است که تعداد آنها به 3 عدد می رسیده اما یکی از آن ها به نام آب انبار میدان از بین رفته و امروزه تنها دو اثر از آب انبارها به عنوان بنای تاریخی باقی مانده است. این آب انبار ها تا حدود 40 سال پیش همچنان مورد استفاده عموم مردم بوده و با ورود شبکه آب لوله‌کشی به شهرها، به فراموشی سپرده شده‌اند و دیگر کاربری گذشته را ندارند. آب انبار میدان که به دستور امیر چخماق همراه با مسجد با شکوه امیر چخماق در ضلع غربی میدان ساخته شده، در زمان احداث خیابان تخریب گردیده و دیگر اثری از آن دیده نمی شود. آب انبارهای به جا مانده عبارتند از آب انبار پنج بادگیر (ستی فاطمه) که در ضلع شمالی میدان و در در کوچه شیخ اسداله قرار دارد و در دوره صفوی به دستور ستی فاطمه خاتون، همسر امیر جلال الدین چخماق شامی (حاکم وقت یزد) برای استفاده ی مردم احداث شده است و در حال حاضر این بنا به عنوان زورخانه مورد بهره برداری قرار گرفته و آرامگاه ستی فاطمه نیز در مقابل آن قرار دارد. دیگری آب انبار تکیه یا حاجی قنبر است که در حدفاصل تکیه و بازار حاجی قنبر قرار دارد و با موافقت امیر چخماق و به دستور و هزینه ی نظام الدین حاجی قنبر جهانشاهی همزمان با بازار در کنار بازارچه احداث شده و امروزه بخشی از موزه آب یزد را تشکیل می دهد.

علاوه بر قسمت هایی که به آن ها اشاره کردیم، در میدان امیرچخماق، حمام و کاروانسرایی نیز وجود دارد که عبارتند از حمام و کاروانسرای بافتی‌ها در سمت غرب تکیه و کاروانسرای شعبان در سمت راست تکیه، یا همان بخش شمالی میدان. در کنار این المان های تاریخی حوض مقابل تکیه امیرچخماق نیز یکی از زیبایی های این میدان به شمار می رود که در میان خود تعدادی مجسمه مسی دارد. این مجسمه ها که حاصل هنر مجسمه سازان مختلفی هستند در دو دهه گذشته به این مجموعه اضافه شده اند و چهره آن ها به گونه ای طراحی گردیده که نقش و اهمیت آب در استان و به نوعی فرهنگ سقایی را به تصویر بکشند.

ارزش های خاص میدان امیرچخماق

میدان امیرچخماق یکی از میدان های تاریخی کشور است که در شهر یزد قرار دارد که اولین شهر ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو است. این میدان علاوه بر این که سمبل و نماد استان یزد است به عنوان میدان حماسه های یزدی ها نیز شناخته می شود.

یکی از دیدنی ترین جلوه های میدان امیرچخماق وجود یک نخل بزرگ در شرق آن است که به نخل حیدری‌ها شهرت دارد و به گفته‌ عبدالحسین آیتی؛ ادیب و شاعر و نویسنده معاصر، پیشینه‌ آن به 450 سال پیش و دوره صفوی باز می گردد و از سال 1229هجری قمری در این مکان بوده است. برخی این نخل را قدیمی ترین نخل می دانند و برخی دیگر نخل های دیگری را به عنوان قدیمی ترین نخل معرفی می کنند. نخل، تابوت چوبی عظیمی است که در مراسمی با نام نخل گردانی توسط مردم حمل می شود و نمادی از مراسم سوگواری محرم می باشد. در دهه اول این ماه، تابوت پوشیده شده با پارچه‌های مشکی و سبز، توسط عزاداران حمل می گردد و در بقیه روزهای سال در حسینیه‌ها و مساجد نگهداری می‌شود.

پیشنهاد برای دیدن میدان امیرچخماق

بهترین فصل سفر به این شهر بهار و پاییز است. در همه ساعات شبانه روز می توانید از این میدان بازدید کنید. به ویژه در شب ها که نورپردازی خاص آن جلوه ای متفاوت را به نمایش می گذارد . پیش از این امکان ورود به بخش بالایی تکیه وجود داشت اما به دلیل حفاظت از این بنای تاریخی دیگر نمی توانید وارد آن شوید.