موقعیت جغرافیایی ارگ بم

در شمال شرقی شهر بم، بر روی دامنه صخره ای عظیم، قلعه ای مستحكم وجود دارد كه اهالی محل آن را ارگ می نامند كه در واقع این بنای سترگ، شهرقدیم بم است. ارگ بم و شهر آن از جمله قلعه های نظامی بسیار مهم و تاریخی به شمار می رود. شهر بم در 193 كیلومتری جنوب غربی كرمان و در دشت حد فاصل جبال بارز و كوه های كبودی واقع شده است.

سیر تاریخی و فرهنگی

شهر بم یک از کهن ترین مراکز شهرنشینی ایران است. تپه‌های تاریخی بیدرون در 10 کیلومتری شمال و تل آتشی در دارستان در فاصله 30 کیلومتری شرق بم که متعلق به هزاره‌های دوم تا چهارم قبل از میلاد مسیح است گواه این قدمت تاریخی است. زندگی در بم واطراف آن از شش هزار سال قبل شکل گرفته است.

سابقه تاریخی ارگ بم به موجب نوشته‌های تاریخی، از جمله حدودالعالم و تاریخ وزیری به دو هزار سال پیش می‌رسد. ارگ بم تا حدود 180 سال پیش هنوز محل سکونت عده ای از اهالی بم بود. شواهد زیادی از جمله وضعیت پلان مركزی و تعدادی خشت موجود در خانه حاكم و خانه رییس سربازخانه ادعای فوق را به اثبات می رساند. در كل، از مجموع نوشته های دوران اسلامی و بررسی های مقدماتی معماری و باستان شناسی می توان نتیجه گرفت كه ارگ قبل از حكومت ساسانی و احتمالا در دوره اشكانی ایجاد شده و چند حصار و دروازه در اطراف آن وجود داشته است. در برخی متون تاريخی، پيدايش ارگ بم را به بهمن بن اسفنديار نسبت داده اند و او را اردشير درازدست از شاهان دوران هخامنشی قلمداد كرده اند. احتمال می رود ساكنین قلعه بم معاش خود را از راه كشاورزی و پارچه بافی می گذرانیده اند. پژوهش در امر نحوه زندگی و تاریخ ارگ احتیاج به كاوشهای منظم باستان شناسی دارد ولی آن چه مسلم است سابقه تاریخی ارگ به قبل از اسلام می رسد و در طول سالیان دراز، ارگ بارها مورد یورش قرار گرفته و بازسازی شده است.

ارگ بم عضوی از منظومه ای بزرگ از بناهای تاريخی است كه آن را در ميان گرفته اند. شهر باستانی دارزين با قدمتی در حدود هزاره اول پيش از ميلاد در اراضی شمال غربی بم امروزی برپا بوده و هنوز كوشک هایی ميان محله های شهر قدیمی، در آن بر جای مانده اند و تنها قريه كوچكی در حوزه غربی آن آباد است. قلعه دختر در شمال رودخانه پشت رود و در جنوب آن بنای چارطاق و ساختمان كوشک و پيرعلمدار و همچنين در مشرق و نزديكی ارگ، بنای تاريخی مسجد حضرت رسول بر پيرامون فضای ارگ بر پا بوده اند. هر چند كه سال ساخت اين بناها به درستی مشخص نشده است، با اين حال قدمت آن ها، از قرون اوليه دوران اسلامی تا دوره ايلخانی تخمين زده شده است.

ارگ بم تا سال 1254 هجری قمری و ماجرای آقاخان محلاتی مسكونی بوده و تا هشتاد سال قبل، از حاكم نشین به عنوان ژندارمری و مركز قشون نظامی استفاده شده است و به عبارتی زندگی در ارگ از تاریخ ایجاد قلعه تا اواسط دوره قاجار به طور مدوام جریان داشته است. مرمت ارگ بم بیشتر جنبه حفاظتی و نگهداری داشته و سعی برآن بوده تا فرم و شكل و نمای مجموعه های ارگ هم چنان حفظ و تغییرات كلی در آن ها به وجود نیاید، تنها چند اثر مهم به عنوان نمونه سازی مانند مسجد، مجموعه میرزانعیم، خانه مشهور به خانه احمدی یا زابلی و خانه حاكم و چنداثر دیگر تعمیر و احیا شده بود.

ارگ بم در سال 1382 بر اثر زلزله 6/3 ریشتری تقریبا به طور کامل ویران شد و این زلزله باعث آشکار شدن لایه های زیرین ساخت و سازهای خشتی شده که مورد توجه ویژه باستان شناسان قرار گرفت.

معماری ارگ بم

مجموعه ارگ بم، شامل شهر قديم و قلعه، قريب به 20 هکتار (طول ضلع غربی ارگ 520 و عرض آن 430 متر) وسعت دارد و مسافت ارگ و قلعه، قریب 6 هكتار است. سه سمت قلعه را باغ و خانه های مسكونی و زمین های كشاورزی محصور نموده و ضلع شمالی در امتداد رودخانه پشت رود قرار گرفته است.

این شهر قدیمی از چهار قسمت تشكیل شده که شامل خندق گرداگرد حصـار، برج های دیده بانی، مدخل قدیمی، كوچه ها و خانه ها است. از سمت شمال شرقی یک حصار و از طرف جنوب، چهار حصار قلعه را در بر می گیرد. دور تا دور قلعه خندق عمیقی وجود دارد كه آن را از یورش دشمنان مصون می داشته است. در مجموع 38 برج دیده بانی در فواصل معین روی باروها قرار گرفته و آخرین بارو را خندقی عمیق از اطراف جدا می کرده است.

پارت‌ها (اشکانیان) شهرهای خود را طوری می‌ساختند که کاملا قابل دفاع باشند. بنابراین، در ساخت استحکامات شهر و قلعه و خندق دارای تجربه فراوان بودند و از آن جا که اوضاع ایران در آن دوران نظیر اوضاع اروپا در قرون وسطی بوده است، شهرها نه تنها در برابر هجوم بیگانگان بلکه در برابر فئودال‌های سرکش و مخالفان و سلاطین نیز، باید از خود دفاع می‌کردند. استحکامات مقر حاکم و مجزا بودن محل زندگی او به نحوی که کاملا قابل دفاع باشد، از اهمیت زیادی برخوردار بود.

شهرهای ایران در دوران ساسانیان از کهندژ و شارستان تشکیل می‌شدند. کهندژ قلعه‌ای بود که کاخ یا ارگ حاکم را در بر می گرفت و دارای برج و بارو و خندق و دروازه بوده است. این قسمت معمولا از بقیه شهر جدا بوده و غالبا در بالاترین نقطه آن قرار داشته است، چون حاکم یا پادشاه هم باید در مقابل مخالفان داخلی خود و هم در مقابل دشمنان خارجی مصون بماند و این هدف عامل اصلی در طراحی محل زندگی حاکم بوده است. بدون شک ایجاد قلعه ارگ بم بر بلندای تپه ای سنگی باید دارای موقعیت سوق الجیشی مهمی باشد.

در میان این شهر عمارت یا قلعه حاكم نشین بر روی صخره ای طبیعی بنا شده است. عمارت دارای پنج طبقه است كه از خشت خام ساخته شده است. واحدهای شناخته شده گوناگون این بنا به ترتیب عبارتند از ورودی و محله عام نشین، دروازه دوم و اصطبل، دوازه سوم، سربازخانه و تشكیلات مربوط به آن، ساختمان مركزی یا حاكم نشین. شارستان، محل زندگی مردم معمولی و پیشه‌وران و صنعت‌گران و غیره بوده است. پیشه‌وران اگر کارگاهی داشتند، غالبا در همان محل زندگی آن ها تلفیق می‌شد.

واحدهای شناخته شده در عامه نشین عبارتند از  راهروی اصلی (بازار)، مسجد جامع، نمازخانه، حسینیه، كاروانسرا، آب انبار، میدان مدرسه، سابات جهودها، حمام و زورخانه و تعدادی خانه های قدیمی. در محله عام نشین، خانه های عمومی كنار كوه و روی زمین مسطح بنا گردیده و از نظر شهرسازی و تشكیلات زندگی شهری مجموعه كاملی است كه تا حدودی نیازهای وابسته به اجتماع زنان خود را رفع می نموده است. برخی از خانه های عام نشین از اهمیت خاصی برخوردار بوده اند، زیرا این خانه ها شامل بیرونی و اندرونی، بادگیر، ایوان، اتاق های زمستانی و تابستانی و محلی جهت نگهداری اسب و احشام بوده و داخل حیاط هر خانه چاه آبی در نظر گرفته شده است.

تقریبا بیشتر خانه های عمومی متصل به هم ساخته شده غالب آن ها به یكدیگر راه دارند در بعضی خانه ها حمام اختصاصی به چشم می خورد و درتعدادی از آن ها اصطبل را جدا از محل زندگی ساخته اند. تعدادی از خانه های ارگ بدون در نظر گرفتن مقاومت و باربری ستون ها دو طبقه ساخته شده اند كه این امر نشانگر روند ازدیاد جمعیت در یكی از دوره های گذشته است. در میان خانه های عمومی تضادهایی از نظر وسعت حجم و استقامت مشاهده می شود.

بعد از ورودی یک راه اصلی تا دروازه دوم كشیده شده، قسمتی از این شاهراه بازار شهر است كه متاسفانه سقف های بازار منهدم شده و در حال حاضر ستون ها و قوس ها باقی مانده است. آثار مغازه های نانوایی، روغن گیری و قفسه های خشتی در بازار نشانی از رونق گذشته آن است. به موازات شاهراه، دو راه دیگر به دروازه دوم می رسد. در دوره اسلامی، در ارگ دو مسجد با نام های مسجد جامع و مسجد حضرت محمد و حسینیه شامل یک صحن، یک ایوان دو طبقه قرینه هم و چند اتاق ساخته شده است. سه منبر خشتی در حسینیه وجود دارد. زورخانه ارگ به شیوه سایر ورزشگاه های سنتی از چهار ایوان، یک گنبد و گود تشكیل شده است. در ارگ یک كوچه سر پوشیده وجود دارد كه به سابات جهودها شهرت دارد. در محله عامه یک حمام عمومی بوده كه براثر بی خبری مردم به منظور استفاده از آجرهای حمام آن را به كلی منهدم كرده اند. دومین واحد ارگ بعد از دروازه دوم، اصطبل و یک حصار و اطاق هایی برای نگهبانان است.

از دروازه دوم تشكیلات مربوط به حاكم نشین واقع شده كه این قسمت از ارگ در شیب و بالای كوه قرار گرفته است كه اصطبل، اولین واحد این بخش است و در محوطه آن آب انبار و در گوشه جنوب شرقی چاه آب تعبیه شده است. باتوجه به نوشته ها و كتب تاریخی زمان قاجاریه از جمله تاریخ وزیری، دستگیری لطفعلی خان زند و محاربه او با سربازان محمدعلی خان زابلی؛ حاكم قلعه، در اصطبل اتفاق افتاده است. پس از اصطبل دروازه سوم، سرباز خانه و خانه رییس قشون مستقر در ارگ است.

در برج جنوب غربی سنگ آسیاب بادی دیده می شود. آسیای ارگ تنها آسیاب بادی است كه در منطقه بم دیده می شود. این آسیا در دوره قاجاریه ساخته شده است. چاهی عمیق در سربازخانه دیده می شود كه اكنون فاقد آب است. از سربازخانه یک راه به طرف منطقه مركزی قلعه كشیده شده است. این راه به حیاط حاكم نشین می پیوندد. هسته مركزی یا حاكم نشین ارگ از دو ساختمان به نام چهار فصل و خانه حاكم تشكیل شده است. برج دیده بانی مركزی، حمام، حوض و چاه آب دراین قسمت وجود دارد. آثار مسیر آبی از طرف غرب به سمت شمال و شرق و داخل حصار جنوبی وجود دارد كه احتمالا بخشی از قنات نهرشهر به طور مداوم از ارگ می گذشته است.

عمارت چهارفصل، سه طبقه و قصر حكومت بوده و كلیه اوامر و احكام مربوط به شهر و توابع آن دراین محل از طرف حاكم صادر می شده است. در كنار عمارت چهارفصل یک حمام اختصاصی و یک چاه آب دیده می شود. آب آشامیدنی ساكنان ارگ از چاه هایی در حیاط خانه ها تامین می شده است. مصالح عمده بناهای ارگ، خشت خام، ملات، گل رس و كاه و گاه به ندرت در بنای آن سنگ لاشه، آجر و تنه درخت خرما به كار رفته است.

ارگ بم تنها یک ورودی دارد، كه طاق ورودی آن قابل مقایسه با قوس های دوره ساسانی است و دو برج طرفین و هشتی احتمالا در دوره صفویه به ورودی الحاق شده است. آثار دروازه دیگری در ضلع شمالی ارگ در محلی موسوم به "كت كدم"  به چشم می خورد كه به ظاهر استفاده چندانی از آن نشده و یا كمی بعد از ایجاد حصار مسدود شده است. ارگ بم دارای یک راه اصلی از جنوب به طرف حاكم نشین و دو گذر به موازات آن و چند راسته شرقی و غربی است. 60 متر از راه اصلی بازار سر پوشیده بوده و آثار سنگفرش در قسمت هایی از راسته ها به چشم می خورد. از ویژگی های ارگ بم چهار حصاری است كه از سمت جنوب، حاكم نشین را در بر می گیرد و اولین حصار مطمین ترین نقطه اتكایی است كه مردم را از هجوم دشمنان مصون می داشته است، زیرا ارتفاع حصار تا 18 متر می رسد و در فاصله 30 تا 40 متری برج هایی در نظر گرفته شده و پهنای حصار در مردگرد متجاوز از 6 متر است، برج های دیده بانی درحصار علاوه بر تقویت و استحكام حصار و تسهیل امر دیده بانی، محل استراحت مامورین و نگهبانان بوده و كنگره ها و تركش ها و برج ها در دیده بانی و حراست قلعه نقش ارزنده ای داشته اند. حصار برونی ارگ را خندقی احاطه كرده است. ارگ بم به واسطه این كه در مسیر جاده شرق به غرب قرار گرفته همیشه در طول تاریخ مورد توجه بوده و ازاهمیت خاصی برخوردار است.

ارزش های خاص ارگ بم

ارگ بم به عنوان بزرگترین و قدیمی‌ترین اثر خشت و گلی جهان، به صورت یک شهری کامل است. ارگ بم بیش از 20 قرن محل سکونت اهالی شهر بم بوده است و دایره المعارفی از روش های ساختمان سازی در خاورمیانه قدیم، خانه ها، گنبدها، سه کنجی ها و برج و باروهایی که از خشت خام ساخته شده اند، است.