انواع الگو و قالب مرتبط با تاق در ايران (قسمت اول)

پیشرفت، ترقی و گسترش هنر معماری در طول سال ها، به وجود آورنده طیف وسیعی از الگوهای تاق در معماری ایران بوده است. در این میان، ایران نقش مهمی در گسترش تاق در بناهای تاریخی داشته است. تاق و روش اجرای آن یکی از اصول سازه ای در معماری ایران در دوران قبل از اسلامی است و بعد از اسلام نیز گسترش وسیعی یافت. برای آشنایی با انواع روش تاق زنی در بناهای تاریخی با یلدامدتور همراه باشید.

روش‌های اجرای تاق

در طول تاریخ گنبد و تاق یکی از مهمترین عناصر معماری ایرانی و به عنوان یکی از گونه‌های سازه‌ای در بناهای تاریخی ایران نیز محسوب می‌شود. برای آشنایی با پوشش گنبد دو مقاله زیر را مطالعه فرمایید:

• پوشش گنبد (قسمت اول)
• پوشش گنبد (قسمت دوم)

تاق آسمانه ای قوسی شکل است. روش اجرای پوشش تاق (طاق) یکی از قدیمی ترین روش های اجرا شده در بناهای تاریخی است. تاق یا تاک همان شاخه خمیده انگور است که می توان بالای سر را بپوشاند که در معنای معنوی آن می توان سقف اشاره کرد. به تاق نیز اَزگ، آزگ و سَغ نیز گفته می شود. از اولین تاق ها را می توان به زمان سومریان و ایلامیان نسبت داد که در گورهای ایلامی نمونه های قابل توجهی را به جای گذاشته اند. برای ترسیم و نصب تاق روش های مختلفی در طول تاریخی وجود داشته است که به پنج روش زیر تقسیم بندی می‌شود.

روش اول

ترسیم فرم تاق به کمک نخ و ریسمان  بر روی زمین و یا بی هیچ ابزاری بر روی اسپَر (دیوار نیمه باربر) عمود بر جرزهای باربر و سپس زدن تاق با استفاده از این الگو است.

روش دوم

ساخت قالب سبک از جنس نی، گچ، چوب و فلز که تا اندازه کمی تاب تحمل بار را داشته است. این ها الگوهایی هستند برای شکل تاق با توجه به این نکته که قالب نی و گچ معمولا به صورت جزیی از تزیینات و یا همچنین راهنمایی برای سفیدکاری در تاق  باقی می ماند (تصویر شماره 2).

روش سوم

ساخت قالب های چوبی-خشتی یا چوبی-آجری که بخش مصالح آن به روش ضربی اجرا شده است و از سویی فرم دهنده تاق است و از سوی دیگر نگه دارنده آن تا زمان تکمیل اجرا هستند. در این حالت، قالب خشتی یا آجری در حین اجرای تاق و قالب چوبی پس از تکمیل آن برداشته می شود (تصویر شماره 1).

روش چهارم

استفاده از قالب چوبی ضخیم و سنگین (قالب دَبه) در این حالت، تا هنگامی که دو سر تاق به هم نرسیده باشد و به طور کلی تا پس از خشک شدن کار، این قالب در زیر تاق بر جای باقی می‌ماند و وزن لنگه‌ها را تحمل کرده و به زمین منتقل می‌سازد (تصویر شماره 3).

روش پنجم

ساخت قالب‌های مرکب چوبی-آجری یا چوبی-سنگی علاوه بر پوشاندن دهانه‌های معمولی، این گونه قالب در اجرای دهانه‌های بزرگ‌تر مانند پل‌ها نیز کاربرد دارد. در حالتی که شفته آهک به عنوان مصالح اصلی استفاده شود و نمای زیرین تاق، سنگ آجر باشد، اول قالب چوبی را به پا کرده و سپس یک تاق آجری رومی یا سنگی یک ردیفه چیده می‌شود (تصویرشماره 4). لازم به ذکر است که مصالح این تاق باید به صورت دندانه دار کار گذاشته شوند تا شفته به خوبی با آن درگیر شود و چفت و بست مناسب برقرار گردد. در حالت کلی، پس از اتمام تاق زنی، درصورتی که قالب چوبی به کار رفته باشد، قابل جمع آوری و استفاده چندباره است. اگر قالب تاق از جنس مصالح ساختمانی بوده باشد؛ که معمولا به روش پَر اجرا می‌گردد، در جای خود باقی خواهد ماند. در دو روش اول و دوم، بنّا جهت ساخت تاق در زیر آن؛ در روش سوم بسته به نوع چیدمان در زیر یا بر روی تاق، و در روش چهارم، بر روی آن استقرار می یابد. در روش آخر، در صورتی که تاق قالب دارای چیدمان پَر باشد، سازنده نخست در زیر تاق مستقر شده، قالب را می سازد و سپس بر روی آن رفته، تاق اصلی را می‌چیند. اما اگر تاق قالب به روش رومی اجرا شده باشد، برای انجام هر دو مرحله لازم است که سازنده بر روی تاق استقرار یابد.

مواد و مصالح

مواد و مصالح گوناگونی در ساخت تاق ها استفاده می‌شود که این مصالح با ملات های مختلف مانند گل، گل آهک، گل‌ گچ و گچ در تاق ها همراه می‌شوند. لازم به ذکر است که انتخاب نوع قالب بستگی مستقیم به مصالح، ملات و چیدمان به‌ کار رفته در تاق دارد. مواد و مصالح به کار رفته در ساخت تاق عبارت اند از:

• چینه (در یخچال‌ها)
• اقسام خشت
• آجر (نظامی، قزاقی و...)
• سنگ

چیدمان مصالح

معمولا از سه روش برای چیدمان مصالح در تاق ها استفاده می شود (تصویر شماره 5).

• پَر (ضربی و زخمه)
• تیغه (لاپوش) 
• رومی (هِره و رَگی) 

با دیدن شکل شماره 5 آن چه در نگاه نخست به چشم می‌خورد، نقطه ضعف آشکار روش رگ‌چین در تاق های قوسی است. به این ترتیب که هر چه که آجرها به محل تاج قوس نزدیک‌تر می‌شوند، به دلیل کاهش شیب، استادکار ناگزیر از رعایت پیش آمدگی بیشتر در رگ‌های متوالی شده تا جایی که در رگ های پایانی، بخش بسیار کوتاهی از طول آجرها با هم در تماس بوده است و به هم تکیه دارد. یا حتی همان گونه که در شکل نشان داده شده است دو رگ آخر هیچ گونه تماسی با هم نخواهند داشت. به همین دلیل است که روش رگ چین تنها در گنبدهای رُک به چشم می‌خورد. زیرا که در این حالت اصولا روش چیدمان مصالح است که شکل گنبد را به آن دیکته می‌کند. ناگفته نماند با آن که در صورت تاق زنی به این روش، میزان رانش پدید آمده به مراتب کم تر از روش دورچین خواهد بود، اما ضعف این چیدمان در برابر برش حاصل از نیروهای جانبی را نیز به عنوان عیبی بسیار بزرگ نباید از خاطر دور داشت. از سوی دیگر، هر کدام از سه چیدمان نشان داده شده در روش دورچین نیز همواره از مزایا و معایبی برخوردارند که در جدول زیر به آن ها اشاره شده است.

انواع الگو و قالب مرتبط با تاق در ايران (قسمت اول) انواع الگو و قالب مرتبط با تاق در ايران (قسمت اول) 2019-09-16 13:39:52+3:30 2023-11-20 16:33:39+3:30 روش اجرای تاق (طاق) یکی از مهمترین گونه های سازه ای در اجرای در بناهای تاریخی است. انواع روش اجرا تاق و تویزه باعث به وجود آمدن نوع تاق زنی نیز شده است، که علاوه بر زیبایی در بنا نقش سازه ای را نیز در معماری ایفا می کند که در برابر آسیب های مخلف در برابر فشار و زلزله می توان نیروهای وارده بر کل بنا را دفع کند. در این مقاله به نوع ساخت تاق در بناهای تاریخی پرداخته شده است. تاق, طاق, تاق در معماری, طاق در معماری ایران, طاق در معماری, طاق در معماری مدرن, انواع طاق, کاربرد طاق, تاق رومی, طاق رومی, قالب طاق رومی, طاق پر, طاق لاپوش, پریسا همایونی Author info@yaldamedtour.com /fa/user-profile/10210 YaldaMedTour Barajin Salamat Road +98 Qazvin Qazvin, Qazvin Province, Iran. , info@yaldamedtour.com