پوشش گنبد (قسمت دوم)

همان طور که در قسمت اول مقاله پوشش گنبد گفته شد، گنبد نیز به عنوان یکی از اعضای اصلی و عنصری مهم در معماری بناهای سنتی ایران، ابعاد گوناگونی دارد. مطالعات انجام گرفته نشان می دهد که ایران نه تنها منشا پیدایش گنبد بوده است، بلکه گنبدهای ایرانی وجوه تمایز شایان توجهی در مقایسه با گنبدهای ساخته شده در سرزمین های دیگر داشته است. معماران ایرانی در ساخت گنبد از ابتکار و خلاقیت بسیار زیادی استفاده کردند. برای مطالعه قسمت دوم پوشش سازه ای گنبد با یلدامدتور همراه باشید.

جایگاه گنبد در معماری 

گنبد ایرانی جدا از معنای ویژه ای که نزد معماران دارد، در فرهنگ و معماری ایرانی نیز فرم گنبد همواره از جایگاهی خاص برخوردار بوده تا جایی که می توان گنبد را یکی از نمایندگان معماری ایرانی و اسلامی خواند. نمونه این گنبد در زیگورات چغازنبیل و کاخ ساراگون قابل مشاهده هستند. برای استفاده از فرم گنبدی در معماری ایرانی می توان دو دلیل عمده را مثال زد.

• جایگاه اعتقادی ویژه شکل کروی در فرهنگ ایرانی
• مصالح قابل در دسترس

برای فرم گنبد همواره معانی ویژه ای ذکر شده است، این معانی نمادین در برخی فرهنگ ها با یکدیگر اشتراکاتی نیز دارند. ساختمان مربع یا مستطیل شکل را نماد زمین و زمینه گنبد را نماد آسمان خوانده اند. این تعبیر را می توان در فرهنگ های دیگر نیز مشاهده کرد، به طور مثال در فرهنگ بودایی نیز می توان گونه هایی از این اعتقاد را یافت. استوپا (سازه‌ای نیم‌کره) بوداییان و گنبدهای ساخته شده در قسمت مرکزی کلیساهای بیزانس نیز تا حدی گویای این معنی هستند. در فرهنگ اسلامی علاوه بر معانی ذکر شده، قوس همچون حلقه واسط زمین و آسمان تلقی می گردد. در معماری ایرانی گنبد را بدون استفاده از قالب می‌ساختند ولی در عین حال نظم حاکم بر آن، آنچنان دقیق است که در برابر انواع نیروهای رانشی بهترین مقاومت را از خود نشان می دهد.

از نکات برجسته ای که در مورد فرم های ساختمانی گنبدی باید به آن اشاره نمود خاصیت ایستایی این نوع ساختمان ها است. گنبدها بنا به تعریفی که گفته شد، دارای شکل هندسی دورانی هستند و نیروها را به تکیه گاه (پایه های گنبد) منتقل می کنند. ساختن گنبدها با مصالح ساختمانی گل، آجر و سنگ که قابلیت تحمل نیروهای خمشی را ندارند کاملا امکان پذیر است. از دیدگاه ایستایی، فرم های گنبدی شکل توانایی و برتری بیشتری نسبت به فرم های قابی (چهارچوبی) دارند. از مزایای دیگر طاق قوسی و گنبد این است که باد از روی سطح با سهولت بیشتری رد می شود و فرسایش و تخریب کمتری را در بناهای تاریخی ایجاد می ‌کنند.

طرز چیدن مصالح گنبد

در ایران نه طاق ها و نه گنبدها هیچ کدام را با قالب نمی ساخته‌اند. حال آن که اکثرا گنبدها در غرب توسط قالب ساخته می‌شوند. گنبدهای رومی را بیشتر روی سانتر (نوعی قالب) می‌ساختند این قالب چوب بستی به شکل گنبد بود که روی آن سنگ ها را به طریق استروتومی (سنگ تراشی با مهارت و دقت زیاد که درزها کاملا چفت هم گردد) کار می‌گذاشتند. چَفد معروف مصری نیز با استفاده از قالب ساخته می‌شد. گنبدها معمولا آجری یا خشتی هستند و به سه روش مختلف چیده می‌شوند:

گردچین

به این طریقه رگ‌های آجر متمایل به مرکز گنبد است و به صورت شعاعی چیده می شود.

رگ چین

این طریقه رگ های آجر یا خشت موازی خطی افقی چیده می شود. گنبدهای رک ( هرمی یا مخروطی) را نمی توان گردچین کرد. بنا بر این همه آن ها به صورت رگچین ساخته می شوند.

ترکین

این نوع چیدن گنبد را با قالب گچی می‌سازند و بعد فاصله میان ترک‌ها را با آجر یا خشت پر می‌کنند.

طرز ساخت گنبد

طرز ساختن رایج گنبد این گونه است که آجر را دور تا دور می گردانند. گنبدهای ایرانی را به علت نداشتن قالب نمی توان از داخل شروع به ساختن کرد. در شروع کار از دستگاهی بنام شاهنگ و هنجار استفاده می‌کنند. شاهنگ میله‌ای است که به طور عمودی کار می گذارند. این میله  معمولا چوبی است و آن را در مرکز گنبد خانه علم می‌کنند. شاهنگ را از اطراف محکم می‌بندند تا تکان نخورد. در اصطلاح بنایی به علم کردن چوب هج کردن می‌گویند. برای محکم بستن شاهنگ به دو دیوار گنبد از 8 الی 10 چوب استفاده می‌کنند تا به اعتقاد بنایان چوب لنبر نخورد. سپس در دونقطه ای که باید دو کانون بیضی باشد روی شاهنگ دو تا گل میخ می زنند و به آن دو زنجیر بسیار ظریف وصل می کنند که با آن بتوان بیضی دلخواه را رسم نمود. سازنده گنبد از پشت کار مشغول چیدن می‌شد و منحنی گنبد را می چید. 

تحلیل اثر نیروها بر روی گنبد

تحلیل اثر نیروها بر روی گنبد نشان می‌دهد كه برخلاف تیرها كه بر اثر اعمال نیرو در روی تیر فشار و در زیر آن كشش به وجود می‌آید، گنبد درصد قابل توجهی از نیروها را به صورت فشاری تحمل می‌كند و فقط در قسمت شكرگاه گنبد یعنی در زاویه 22/5 درجه، گنبد به صورت كششی عمل می‌كند. لازم به ذكر است كه این زاویه مكانی است كه كمان‌های تشكیل دهنده قوس گنبد به یكدیگر پیوسته‌اند. در مسیر تكامل گنبد، اولین مرحله گنبدهای یک پوسته است كه از نمونه های بارز آن می توان به گنبد مسجد شیخ لطف الله متعلق به دوره صفوی در اصفهان اشاره كرد.

کلام آخر

با توجه به آن چه که گفته شد می‌توان نتیجه گرفت که در ساخت بناهای سنتی ایران، معیارهای طراحی، مقاومت، سختی و پایداری نبودند، بلکه عملکرد کامل یک ساختمان، هم از نظر سازه‌ای و هم از نظر معماری را در نظر می‌گرفتند. با یادآوری این که سازه و معماری یکسان بودند. ایرانیان نه تنها بر اساس نیاز به وسعت فضا برای برگزاری آیین‌های معنوی، بلکه با واقف بودن بر رفتار مصالح ساختمانی، توانسته‌اند با ابداع روش‌ها و فن آوری های نوین، ابتکار ساخت گنبد را بر عهده گیرند و فراتر از فناوری دنیای روزگار خود، موجباب سهولت اجرا و صرفه جویی در مصرف مصالح را نیز فراهم آورند. برای مطالعه بیشتر مقالات در باب مرمت بناهای تاریخی با یلدامدتور بمانید.

پوشش گنبد (قسمت دوم) پوشش گنبد (قسمت دوم) 2019-09-08 14:04:05+3:30 2024-06-08 21:41:21+3:30 مطالعات انجام گرفته نشان می دهد که ایران نه تنها منشا پیدایش گنبد بوده است، بلکه گنبدهای ایرانی وجوه تمایز شایان توجهی در مقایسه با گنبدهای ساخته شده در سرزمین های دیگر داشته است. معماران ایرانی در ساخت گنبد از ابتکار و خلاقیت بسیار زیادی استفاده کردند. گنبد, پوشش گنبد, استوپا, طاق قوسی, شاهنگ, هنجار, هج کردن, پریسا همایونی Author info@yaldamedtour.com /fa/user-profile/10210 YaldaMedTour Barajin Salamat Road +98 Qazvin Qazvin, Qazvin Province, Iran. , info@yaldamedtour.com