پوشش گنبد (قسمت اول)

پوشش گنبد در ایران پیشینه‌ای دیرینه دارد. کمبود چوب‌ که در حقیقت عنصر اصلی پوشش تخت است، سبب شد که پوشش گنبد رواج پیدا کند. یکی از مهم‌ترین بخش‌های سازه‌ای در بناهای سنتی ایران که بر شکل‌گیری معماری و همچنین منظر شهری تاثیر به سزایی دارد، بخش پوشش‌ها، به ویژه گنبدها می‌باشد. گنبدهای سنتی ایران، از برجسته ترین نمونه‌های معماری سنتی در ایران است. برای آشنایی با این پوشش سازه‌ای منحنی مهم با یلدامدتور بمانید.

گنبد

از اولین نوع از پوشش های گنبدی شکل در ایران می توان به پوشش چغازنبیل متعلق به هزاره دوم میلادی اشاره کرد. بعد از آن دوره برای اولین بار طاق منحنی شکل در ایران در دوران اشکانی در شهر فیروز آباد به قطر 16.10 متر بنا شده است. در دوره ساسانی گنبدسازی بسیار رواج پیدا می‌کند. به طوری که طاق هایی با دهانه های بسیار گشاد مانند طاق کسری را به وجود می آورند. این طاق‌های منحنی شکل اولین تلاش ها برای گنبدسازی را توجیح می‌کنند. آن چه قابل توجه است روش ساخت گنبد در ایران است که بدون قالب و با استفاده از گوشه‌سازی در ساخت گنبد انجام می شده است.  

تعریف گنبد

• تعریف هندسی گنبد: در تعریف هندسی، گنبد از دَوران طاق مشخص بر حول یک محور قائم به وجود می آید.
• تعریف زبان معماری گنبد: گنبد پوششی است که بر روی زمینه‌ای گرد برپا شود.
• تعریف کاربردی گنبد: سقفی است کروی شکل که بر بالای پلان‌های (نقشه) مربع شکل که با کمک گوشه سازی مدور می‌شود بر سقف قرار می‌گردد.

ساختار گنبدهای ایران

گنبدهای ایران از دو پوسته ساخته شده است:

• پوسته درونی: پوشش درونی گنبد رو به فضای داخلی دارد و سمت خارجی آن معمولا به صورت پله پله ساخته می‌شود.
• پوسته بیرونی: رو به پوشش درونی ساخته می شود که آهیانه یا کدمبه می‌گویند.

انواع گنبد از نظر شکل ظاهری

در سرزمین هایی مثل روم شکل نیم کره را برای گنبد استفاده می کنند، به دلیل این که رانش بر منحنی آن منطبق نمی شد ناچار بودند که کناره های آن را هر چه ستبرتر کنند تا در برابر رانش سدی باشد. در صورتی که معماران ایرانی نیم دایره را برای پوشش مناسب نمی دانستند و شکل هایی نظیر تخم مرغی و هلو چینی و بیضی را انتخاب می کردند که خود به خود رانش گریز بود و این انتخاب باعث می شد که بتوانند ضخامت گنبد را در خاستگاه و پاکار تنها به اندازه یک شانزدهم دهانه بگیرند.

انواع گنبد از نظر شکل ظاهری را می توان به شرح زیر نام برد:

• گنبد پیازی
• گنبد مقرنس
• گنبد بیضوی
• گنبد سهمی
• گنبد چندگوش
• گنبد بادبانی
• گنبد نعلبکی
• گنبد چتری

بررسی تاریخی انواع گنبدها

در روند احداث گنبدها از نمونه های ابتدایی آن می توان به آتشکده نیاسر کاشان که متعلق به اواخر دوره اشکانی است اشاره کرد. می‌توان گنبدها را از نظر فرمی و روش ساخت آن به شش دسته زیر تقسیم بندی کرد. البته در این تقسیم‌بندی نمی‌توان به طور صریح تکامل گنبد را وابسته به تاریخ دانست بلکه شرایط مختلفی در این مسیر دخیل بوده‌اند.

• گنبدهای یک پوسته خاگی
• گنبدهای دو پوسته پیوسته
• گنبدهای ترکین با باریکه طاق
• گنبدهای گسسته رگ
• گنبدهای گسسته با پوشش بیرونی نار
• گنبدهای سه پوسته

ابتکارات معماران گنبدها

از ابتکارات معماران در ساخت این گونه گنبدها کاستن از ضخامت گنبد در قسمت های مختلف می باشد. علت این کار سبک سازی گنبد و کاهش بارهای وارده بر آن است و این کاهش ضخامت به طور معمول در زوایای 22/5 درجه و 67/5 درجه به میزان یک آجر اتفاق می‌افتد. نقطه ضعف گنبد نیز در زاویه 22/5 درجه است که برای جلوگیری از آسیب‌های وارده بر سازه گنبد معمولا معمار تا زاویه ای بیشتر از 22/5 درجه، گنبد را با ضخامت اولیه ساخته و سپس اقدام به کاستن ضخامت گنبد می‌کند تا در نقطه تنش و ضعف گنبد آن را تقویت کرده باشد.

برای مسطح دیده شدن سطح گنبد پس از ساخت آن، روی آن را با کاشی یا آجرِ فرش می‌پوشاندند ولی از آن جا که گنبدهای با دهانه های بزرگتر ضخامت پاکار زیاد است و در زوایای مشخص شده پله‌هایی با پهنای بیشتر روی نمای گنبد به وجود می‌آید، دیگر نمی‌توان سطح روی آن را با آجر فرش یا کاشی به راحتی پوشش داد. نمونه این نوع گنبد را می‌توان در مسجدالنبی قزوین مشاهده کرد که در این گنبد کاهش ضخامت گنبد درونی از خارج و گنبد بیرونی از داخل صورت گرفته است.

کلام آخر

با توجه به مطالب گفته شده در بررسی روند تکامل ساخت گنبد نباید تنها به دوره تاریخی ساخت گنبد بسنده کرد، بلکه به تکنیک های ساخت و پیشرفت های انجام شده در هر منطقه نیز باید توجه داشت. پرداختن به شیوه‌های گنبدسازی، شناخت انواع آن، بررسی عملکرد سازه‌ای، شیوه های ترسیم، سبک شناسی، روش های اجرایی و مسایل مرتبط به آن همواره از دغدغه‌های معماران ایرانی بوده است.

پوشش گنبد (قسمت اول) پوشش گنبد (قسمت اول) 2019-09-08 12:16:10+3:30 2022-05-09 20:11:25+3:30 یکی از مهم‌ترین بخش‌های سازه‌ای در بناهای سنتی ایران که بر شکل‌گیری معماری و همچنین منظر شهری تاثیر به سزایی دارد، بخش پوشش‌ها، به ویژه گنبدها می‌باشد. گنبدهای سنتی ایران، از برجسته ترین نمونه‌های معماری سنتی در ایران است. گنبد, پوشش گنبد, آهیانه, کدمبه, پریسا همایونی Author info@yaldamedtour.com /fa/user-profile/10210 YaldaMedTour Barajin Salamat Road +98 Qazvin Qazvin, Qazvin Province, Iran. , info@yaldamedtour.com