نام‌های دیگر مکان

• چهارطاقی نیاسر
• چهارطاقی زیگورات
• چهار قاپو
• چهار دروازه

موقعیت جغرافیایی آتشکده نیاسر

آتشکده نیاسر بر فراز تپه بلندی با همین نام و در 35 کیلومتری شمال غربی شهر کاشان واقع شده است. شهر نیاسر در 30 کیلومتری شمال غرب کاشان و در مجاورت کویر نمک قرار دارد. این شهر با کوه‌های کرکس از رشته کوه‌های زاگرس محدود شده است. در کنار این تپه چشمه‌ آب نیاسر قرار دارد. شهر نیاسر، که به عقیده مورخان، روستایی باستانی بوده در 35 کیلومتری شمال غربی شهرستان کاشان در استان اصفهان و در منطقه‌ای کوهستانی در ارتفاعات کرکس قرار دارد. نیاسر به واسطه‌ وجود چشمه‌ای دایمی و پرآب به نام چشمه‌ اسکندریه از مناطق خوش آب‌وهوای ایران به شمار می‌رود.

سیر تاریخی و فرهنگی

آتشکده‌ نیاسر از قدیمی‌ترین بناهای به جا مانده از روزگار ساسانیان و منسوب به اردشیر بابکان است. این آتشکده با قدمت سه هزار سال جهت تقدیس آتش؛ یکی از ارکان چهارگانه مقدس طبیعت و هم چنین انجام مراسمات دینی استفاده می‌شد. این چارطاقی به دلیل معماری و مصالح به کار رفته در آن طی سالیان در مقابل زلزله و باد و باران مقاومت کرده و یکی از قدیمی‌ترین و در عین حال سالم‌ترین آن ها است. در نزدیکی چارطاقی غاری دست ساز مربوط به پارتیان وجود دارد که احتمالا یکی از معابد میتراییان بوده و امروزه مورد بازدید گردشگران قرار می‌گیرد. این غار در بر گیرنده راهروها، اتاق‌ها، چاه‌ها، دالان‌ها و تونل‌های پیچ در پیچ است که طول راهروها به 650 متر و تعداد چاه‌ها به 45 عدد می‌رسد. طراحی به صورتی است که برای آن تهویه در نظر گرفته‌اند و هوای تازه در آن جریان دارد. انتهای غار به آبشاری ختم می‌شود که یک بنا از دوره قاجار در کنار آن قرار دارد. وجود چشمه‌ آب معروف به اسکندریه در اطراف این چارتاقی نشانه‌ای دیگر از عهد ساسانیان است. وجود درخت چنار و چشمه آب در نزدیکی آتشکده نیز میراث آن دوران است. این آتشکده در سال 1334 مرمت شد.

چارطاقی نیاسر به سبب سبک و قدمتی که دارد به شدت مورد توجه ستاره‌شناسان و منجمان قرار گرفته است. ارتفاع تپه نیاسر، آسمان صاف و کویری آن، نزدیکی به اصفهان، طبیعت متنوع و وجود چشمه و کوه و غار در اطراف آن و از همه مهم‌تر وجود یک بنای علمی باستانی، عوامل جذب علم دوستان بوده است.

معماری آتشکده نیاسر

ساختمان این آتشکده از سنگ و ملات گچ ساخته شده و در گذشته تزییناتی از گچ بر روی آن وجود داشته است. گنبد مرکزی این آتشکده نمونه‌ای از معماری ساسانی و به شکل تخم مرغی بوده که پس از تخریب بازسازی شده است. تعادل و صلابت شکل بنا و قرار گیری گنبد بر روی بنای چهارطاقی مربعی  با ابعاد 14 در 14 متر، از زیبایی‌های منحصر به فرد آن است.  محل قرارگیری آتش در گودالی در کف بنا بود. این بنا پس از تخریب توسط اعراب در جنگ، بازسازی شد و اکنون تقریبا سالم است. به اعتقاد عده‌ای از مورخان این بنا آتشکده نبوده بلکه یکی از قدیمی‌ترین تقویم‌های آفتابی ایران باستان و کهن‌ترین بنای باستانی منطقه است. کارکرد این تقویم به این صورت است که طلوع و غروب خورشید در ابتدا و میانه‌ هر ماه از یکی از اضلاع این چهارطاقی دیده می‌شود. از نظر معماری این بنا با دیوارهایی با ضخامت زیاد و عرض کم نگه‌دارنده‌ سقف بنا است و ورودی‌ها با قوس تزیین شده‌اند. استفاده از گوشواره به عنوان تزیین بنا در زیر گنبد و بالای طاق‌ها از ویژگی‌های معماری دوران ساسانی است. گوشواره به قسمتی می‌گویند که مربع را ابتدا به هشت ضلعی سپس هشت ضلعی را به دایره تبدیل می‌کند و برای قرار گرفتن گنبد دایره‌ای روی بنای مربعی استفاده می‌شود. 

ارزش‌های خاص آتشکده نیاسر

نکته ویژه در مورد این بنا آن که از آن علاوه بر آتشکده به عنوان تقویم آفتابی نیز استفاده می‌شد. با وجود تقویم‌های خورشیدی متعدد باستانی در سراسر جهان هیچ یک از نظر دقت در ساخت و محاسبات کمان‌های طلوع و غروب خورشید همتراز چارطاقی نیاسر نیستند. این چارطاقی دقیق‌ترین تقویم خورشیدی است که تنها 3 درجه خطا دارد. نکته‌ دیگر آن که بنای آتشکده، کهن‌ترین بنا در کل منطقه و سالم‌ترین آن‌هاست. 

چارطاقی نیاسر از لحاظ الگوهای معماری ایران باستان، ابداع شیوه‌های جدید در ساخت و ساز طاق‌ها بدون قالب پیش ساخته، استفاده از شیوه‌ نوین در تبدیل پلان مربع بنا به دایره گنبد آن، تناسب‌های هندسی متوازن و منحصر به فرد در طراحی آن و رعایت تناسب طلایی در اجزای آن، جالب توجه و شگفت‌انگیز است.