گوشه سازی در بناهای تاریخی

کاخ فیروزآباد از قدیمی‌ترین گنبدهایی است که در  آن از گوشه سازی استفاده شده و مربوط به دوران اشکانی و ساسانی است. گنبد این کاخ به قطر 10/16 متر است. در دوران ساسانی گنبدسازی آن چنان رواج پیدا می‌کند و تکامل می‌یابد که از آن پس تا امروز پوشش گنبدی از نظر ساخت به صورت الگو و دستورالعمل کلی مورد استفارده قرار می‌گیرد. برای آشنایی با روش گوشه‌سازی در ساخت گنبد با ایران‌نگری همراه باشید.

روش گنبد سازی ساسانی

روش گنبد سازی چه در دوره ساسانی چه در دوره اسلامی آن چنان با استفاده از نظم دقیق در شکل‌بندی با کاربست و شیوه‌های صحیح صورت می گیرد که گنبدها بدون احتیاج به قالب، در برابر نیروهای فشاری و رانشی به خوبی مقاومت می کنند. گر چه در گوشه سازی های دوره اسلامی تا کنون تحولاتی چند صورت گرفته است اما روش گنبدسازی در ایران همواره ویژگی اجرایی خاص خود را دنبال کرده است. آن چه قابل ذکر است در روشِ ساختِ گنبد بدون قالب است.

تعریف هندسی گنبد

در تعریف هندسی، گنبد مکان هندسی نقاطی است که از دَوران چِفدی مشخص، حول محور قایم به وجود می آید. اما در تعریف معماری، گنبد پوششی است که بر روی زمینه ای گرد برپا می شود. گنبد از سه بخش تشکیل شده است.

• گنبدخانه: فضایی که آسمانه (پوشش) گنبدی دارد.
• بشن: تنه و بن یک چیز یعنی قسمتی که روی زمینه‌ی ته رنگ
•  چپیره: به معنای جمع شده، بخش میان بشن و گنبد

از آن جایی که در معماری ایران به ندرت به ته گرد بر می خوریم معمولا قسمت انتهایی بِشن به شکل مربع و گاهی مستطیل است، با چَپیره کردن آن را تبدیل به دایره می کنند. بعد گنبد روی آن سوار می‌شود. مرحله چپیره در گنبدسازی شایان توجه است زیرا امکان داشتن زمینه گرد را در اجرای نهایی گنبد میسر می سازد. معمولا نقشه هایی که پوشش گنبد دارند روی زمین مربع صورت می گیرد تا به سادگی بتوان آن را تبدیل به دایره کرد. در ایران گنبد سازی روی زمین مستطیل نزدیک به مربع اجرا شده است. در این صورت مستطیل تبدیل به بیضیِ نزدیک به دایره می‌شود و گنبد روی بیضیِ نزدیک به دایره قرار می گیرد و به این نوع گنبد که مقطع افقی آن نزدیک به بیضی است، کُمبیزه می‌شود.

چپیره سازی

چپیره در لغت به معنای آماده سازی است. که در معماری مرحله چیبره کردن در گنبدسازی بسیار حایز اهمیت است زیرا که امکان داشتن زمینه‌ی گرد را برای اجرای نهایی پوشش گنبد فراهم می‌آورد.

انواع چپیره

• دُمغازه
• کاربندی

دُمغازه

در این روش ابتدا روی پایه های چهارگانه در گنبدخانه تاق زده می‌شود و سپس میان هر دو تاق یک لچکی (سه گوشه) می‌زنند، تا به بالای تاق برسد. این لچکی رو به درون خمیده است تا بتواند دایره زیر پاکار را فراهم آورد. دمغازه تنها گوشه‌سازی است که در گنبد سازی اروپا دیده می‌شود و به آن پاندانتیو گفته می‌شود.

کاربندی یا کاربست

تقاطع قوس‌ها در فضا است. نوع دیگری از شکنج است که از لحاظ اصول اجرا شبیه به طاق‌بندی دارد و بدون این که ارتفاع گنبد زیاد شود در تبدیل چهارگوش به دایره موثر است. این نوع شکنج در مناطقی مانند یزد و اطراف آن دیده می شود و اطلاق این نوع گوشه‌سازی به «یزدی بندی» به همین دلیل است. در این روش با ساخت چند تویزه روی گوشه سازی و پر کردن میان تویزه‌ها، زمینه به دایره تبدیل می‌شود. شکل  آن‌ها ساده‌تر از کاربندی معمولی است. یکی از نمونه های کهن را در مسجد شاه نعمت الله ولی در کرمان به جا مانده است. با استفاده از کاربندی انواع زمینه‌های مرسوم در معماری ایرانی را می‌توان از چهارگوشه به دایره تبدیل کرد.

چپیره سازی در گنبد به دو بخش عمده تقسیم می‌شود:           

• گوشه سازی 
• شکنج

گوشه سازی

• گوشه بندی یا گوشه سازی یعنی تبدیل زمین چهارگوشه به هشت گوشه است.
• گوشه بندی یعنی ساختن و تبدیل کردن شکل چهارگوشه بِشن به هشت گوشه و... است.

گوشه سازی با چوب

اولین گوشه‌سازی ها توسط چوب ساخته شده است و حتی خود گنبد را هم با چوب اجرا می‌کردند. کاروانسرای کاشانی در اراک با گوشه سازی چوبی ساخته شده است. طرز اجرا چنین بوده که چوب‌ها را در گوشه‌های بشن سوار می‌کردند و روی هم می چیدند تا مثل سبد جمع شود و به صورت گنبد چوبی در بیاید. فضای زیر این گنبدها را معمولا بزرگترین تلاقی را تشکیل می‌دهد. گوشه‌سازی با چوب نیز به تدریج در بسیاری از نقاط ایران مردود شد و علت اصلی آن موریانه خیز بودن زمین های ایران بوده است. در اواخر قرن 8 و اوایل قرن 9 ه.ش. در منطقه خراسان و در مناطق کوهستانی کرمان که موریانه کمتر است، استفاده از پوشش چوبی رواج می‌یابد. نمونه این گوشه سازی با چوب را در مسجد جامع قزوین می‌توان دید.

گوشه‌سازی به دو بخش تقسیم می‌شود:

•  اسکنج یا سکنج 
•  ترمبه

اسکنج یا سکنج

از اولین نمونه های گوشه سازی است. به معنی خراش است و ذکر این نکته مهم است که بارهای وارد بر گنبد به این گوشه ها منتقل نمی شود. به همین دلیل هم، نوع اجرای گوشه سازی تاثیری بر چگونگی افزیر گنبد ندارد.

ترمبه

نوع دوم گوشه سازی ترمبه (سلمبه یا سرمبه) است. در هیچ یک از لغت نامه های ایرانی به کلمه سرمبه بر نمی خوریم. لغتی به صورت ترکیب طاق و طرمب آمده است که معنای آن را پشت هم اندازی و طاق روی طاق سوار کردن نوشته اند، حال آن که خود لغت ترمبه به معنی، یک چیز جمع شده، عمده، پیش آمده، تریده (به طرف جلو سریده شده) است. در واقع ترمبه همان معنی اسکنج را دارد که کنج پیش آمده باشد. گوشه سازی با چوب به شکل جلو آمده را ترمبه تلقی می نامند و سه روش دیگر ترمبه به شکل منحنی است که شامل فرم های زیر می شود:

• ترمبه فیل پوش
• ترمبه پتگین یا پتکین
• ترمبه پتکونه یا پتکانه (پتکانه صحیح تر است)

ترمبه فیل پوش

فیل یا پیل برابر پایه و ستون است و برای اجرای فیل‌پوش مثل صدف حلزون از نقطه صفر شروع می شود و لایه های طاقی را روی هم دیگر را می پوشاند تا به حد مطلوب برسند. در واقع فیل‌پوش به پوشش گوشه دیوار که از کنج شروع می شود و بین دو دیوار متقاطع قرار می گیرد اطلاق می شود. در دوره قبل از اسلام ارتفاع گنبدها بسیار زیاد بوده است ولی بعد از اسلام سعی در کوتاه شدن پوشش شده است.

ترمبه پتکین

نوعی گوشه سازی که به معنای پیش آوردن تدریجی دیوار است. ترمبه پتکین را با واژه بالکن نیز استفاده کرده‌اند. در این گونه گوشه سازی رج های افقی آجر را چنان در هر رج پیش می‌کشند که از زیر به صورت پله پله دیده شود. شکل پتکانه را طاقچه نیز می گویند که روی هم سوار شدند و جلو آمده باشند تا ترکیب گوشه بندی را کامل کنند. پتکانه به معنی طاق روی طاقچه را می دهد که طاقچه بندی نیز می گویند.

ترمبه پتکانه

در نگاه اول مقرنس و پتکانه شبیه به هم هستند ولی تفاوت عمده این دو در نوع آجر است. مقرنس از سقف آویخته می شود و به همین سبب با آن چفت آویز گفته می شود ولی پتکانه روی چیزی آویخته نمی شود و برای ساخت آن اول طاقچه های پائینی را می سازند و سپس طاقچه های بالایی را روی سِری پایینی می نشانند. ولی مقرنس از سقف شروع  به تدریج پایین می آید و به چین و چروک هایی که در گوشه گنبد ایجاد می شود گفته می شود. این چین ها جهت تبدیل زمینه مربع به دایره است و طرز اجرا  آن به این ترتیب است که از بشن گنبد به بعد گوشه ها را به تدریج یک رج پیش و به این ترتیب دهانه از هر چهار طرف جلو می‌آید.

کلام آخر

با توجه به آن چه گفته شد گوشه سازی در ایران به دسته های فیل‌پوش، سكنج، پتكین و گوشه سازی تقسیم می‌شود. ایجاد تاق نتیجه‌ای است که گوشه سازی و انواع آن به وجود آمده است. ایجاد زمینه گرد بر روی زمینه مربع حاصل گوشه سازی در ساخت گنبد و تاق است و دستاورد معماری ایرانی در طول تاریخ است که در هر دوره به تکامل خود رسیده است. یکی از دغدغه های معاران در طول تاریخ تبدیل زمینه مربع به دایره است که با استفاده از گوشه سازی این مشکل حل شد و با استفاده از گوشه در معماری به انتقال نیرو در بناها نیز کمک به سزایی شد. برای مطالعه بیشتر مقالات معماری و مرمت در بناهای تاریخی ایران و جهان با ایران‌نگری بمانید.

گوشه سازی در بناهای تاریخی گوشه سازی در بناهای تاریخی 2019-09-29 15:25:23+3:30 2024-06-08 21:41:21+3:30 یکی از مسایل مهم در تاریخ معماری ایران و جهان انتقال سطح مربع به دایره در فضا به حساب می آید. برای این که زمینه چهار گوش را با گنبد بپوشانند اول آن را به هشت گوش و سپس به شانزده گوش و بالاخره به دایره تبدیل می کنند. این کار با پوشش گوشه‌ها میسر می‌شود. که اولین بار به دست معماران ایرانی در دوره اشکانی اختراع شده است و سپس در دوره ساسانی به خصوص در دوره اسلامی تکامل یافته است. گوشه سازی برای تبدیل محور مربع به دایره شکل است. پاندانتیو, دمغازه, یزدی بندی, تویزه, گوشه سازی, چپیره سازی, چپیره, شکنج, بشن, اسکنج, سکنج, ترمبه, سلمبه, سرمبه, ترمبه فیل پوش, ترمبه پتگین, ترمبه پتکین, ترمبه پتکانه, گنبد سازی, گنبدسازی, گنبد, پوشش گنبد, گنبدخانه, کمبیزه, پریسا همایونی Author info@yaldamedtour.com /fa/user-profile/10210 YaldaMedTour Barajin Salamat Road +98 Qazvin Qazvin, Qazvin Province, Iran. , info@yaldamedtour.com