انواع الگو و قالب مرتبط با تاق در ايران (قسمت دوم)

تاق (طاق) یکی از مهمترین عناصر معماری در بناهای تاریخی ایرانی محسوب می‌شود که به عنوان یکی از گونه‌های سازه‌ای علاوه بر تزیینات در بناهای تاریخی نقش مهمی را در معماری نیز ایفا می کند. تاق را پوشش خمیده می نامند. با توجه به آن چه در قسمت اول در تاق و تویزه گفته شد، تاق‌ها در برابر انواع آسیب‌های فشاری بسته به نوع تاق متفاوت عمل می‌کنند. مصالح به کار رفته در تاق زنی نیز متفاوت از نوع تاق می‌باشد. در این قسمت به انواع و گونه‌های مختلف تاق در بناهای تاریخی و معماری آن می‌پردازیم. پس با یلدامدتور همراه باشید.

انواع تاق

زوایای مختلف در آجرچینی و نحوه استفاده آن در بناهای تاریخی انواع مختلفی از تاق‌ها را به وجود می‌آورد که در این جا به معرفی آن می‌پردازیم.

تاق لاپوش (تاق تیغه ای)

این نوع تاق، به دلیل حالت قرارگیری خشت و آجرها در کنار هم که فقط از ضخامت به هم پیوند می‌خورند، بسیار آسیب پذیر بوده است و هیچ گاه در ساخت اجزای سازه باربر بنا از آن استفاده نمی‌شود. یکی از موارد لازم در این تاق، توجه به جنس ملات به کار رفته است که باید از گچ زودگیر باشد تا امکان ادامه سریع چیدن تاق را به وجود آورد. تاق لاپوش یا تیغه‌ای معمولا به شکل مازه‌ای ساخته می‌شود و تاکنون نمونه تیزه داری از آن دیده نشده است. نکته اجرایی دیگری که درباره این تاق باید به آن اشاره نمود، کنترل پای تاق و قوس آن است که در آغازِ زدن تاق لاپوش با کار نهادن دو یا سه رگ رومی انجام می‌پذیرد. در صورت بزرگی طول قوس، به فاصله تقریبی هر یک متر، کمربندی متشکل از دو نوار پَر اجرا می‌گردد (تصاویر شماره 2 و 1). این کمربندها که اضافه بعدشان نسبت به ضخامت تاق از سمت بام بیرون می زند، به عنوان ابزار کنترلی برای اندودهای به کار رفته در بام نیز به شمار می‌روند. از سویی نیز از آن جا که خود تاق به تنهایی از چندان پایداری به ویژه در برابر بارهای متمرکز برخوردار نیست، لازم است تا پس از اجرا، روی سطح تاق با دوغاب گچ و سپس پالانه کردن با گل پوشانده شود (شکل شماره 3). گاه نیز استادکار (بنّا) به هنگام بندکشی این تاق ها ملات گچ را به گونه‌ای پهن می‌کند که بندها عملا به صورت یک توری گچی در آیند (شکل شماره 3 و 4) که هر چند ناچیز، اما کمکی است به پایداری این نوع تاق.

تاق آهنگ

تاق آهنگ را تاق لوله ای، کوره پوش یا گهواره ای می نامند. این تاق یکی از ساده ترین انواع تاق های در نوع اجرا است که برای ایوان ها یا تالارها به کار رفته شده است. آجر چینی این نوع تاق می تواند به سه روش انجام شود:

• لاچسبان (لایی یا ضربی)
• لاکِش ( ایلامی یا رومی)
• لاپوش 

این تاق ها با چیدمان پَر (ضربی) معمولا بر دو جرز اصلی و بر دهانه کوچک‌تر نشسته و بر حسب حالت تاق بر یک یا دو اسپَر (جرز نیمه باربر) عمود بر جرزهای اصلی تکیه دارند. در این گونه تاق ها، هر چه ملات به کار رفته دیر گیرتر باشد و یا چسبندگی لایه پَر به هم کمتر و افتادگی آن بیشتر می‌گردد. تاق های آهنگ به چهار گونه ساخته می شوند:

• تاق آهنگ با وا افتادگی دو طرفه

در تاق آهنگ با وافتادگی دو طرفه، تاق بر روی دو جرز باربر اصلی نشسته است و به هر دو اسپَر تکیه دارد (تصویر شماره 5 ) و اجرای آن به این صورت است که ابتدا شکل تاق با ملات گل و به کمک ریسمان بر هر دو اسَپر پشتیبان ترسیم شده است (تصویر شماره 6) و بعد از زدن تاق با چیدن ردیف های کوتاه و مایلی از خشت یا آجر به ترتیب همراه با ملات گل یا گچ که متمایل به اسَپر بوده است و موقعیت آن از الگوی گلی پیروی می‌کند آغاز می‌شود (تصویر7).

• تاق آهنگ با وا افتادگی یک طرفه

این تاق آهنگ با وا افتادگی یک طرفه از ساده‌ترین اجرای تاق ها است که آن را در خانه های روستایی و کارگاه ها (بیشتر اصطبل ها) می‌توان مشاهده کرد و کنترل اجرای آن نیز فقط به وسیله ابزار ساده‌ای مانند تراز و ریسمان امکان پذیر است (تصاویر شماره 8 و 9). کلیات اجرای این تاق نیز از همان تاق آهنگ با وا افتادگی دو طرفه پیروی می‌کند. با این تفاوت که این تاق فقط بر یک باربر تکیه دارد (تصاویر شماره 10 و 11). مشکلی که معمولا این روش اجرای تاق به دنبال دارد، دشواری در نصب پنجره‌های اُرسی در بازشوها است. به همین جهت می‌توان گفت که این نوع تاق برای پوشاندن ایوان‌ها که یک جبهه کاملا باز دارند مناسب‌تر است.

• تاق آهنگ بازشو

تاق آهنگ بازشو عموما بر دهانه کوچک‌تر اجرا می‌شودند مگر آن که طرح معماری ساختمان نیاز به غلبه بر رانش را ایجاد کند. گاه ممکن است وجود بازشوی (در یا پنجره) در یکی از اضلاع فضای مورد نظر نشاندن تاق را بر روی جرزها با دشواری رو به رو سازد (تصویر شماره 12). در این هنگام، بنّا طوری تاق را بر روی جرزها می نشاند که رگ های خشت مجاور بر روی هم بنشینند در این حالت رگه های مصالح در نمای افقی به صورت مورب دیده می‌شوند. با رسیدن به قسمت بازشو‌ها (پنجره و در) جهت تاق به اندازه 90 درجه چرخانده شده است. تاقی که در دهانه‌ای کوچک‌تر و با تکیه بر دو بخش اجرا شده تاق یا گنبد در طرفین آن زده می شود. اگر برای اجرا، هر شیوه دیگری که برای پوشاندن چنین فضاهایی استفاده شود ایستایی و پایداری لازم را در بنا ندارد.

• تاق آهنگ با مقطع متغیر

در تاق آهنگ با مقطع متغیر از نظر شکل و ظاهر با سه حالت پیش متفاوت است. این نوع تاق که فرم مخروطی شکل ناقصی دارد که توسط دو صفحه موازی (جرزها) بریده شده است، بیشتر در فضاهای کارگاهی و به جهت تامین تهویه هوا و روشنایی کاربرد دارد. به این ترتیب از قرار گرفتن این تاق در کنار هم، جهت برآورده شدن نیاز فضا به وجود می‌آید (تصویر شماره 25). چیزی که در تمام حالات اجرای این تاق وجود دارد، احتمال لغزش و سُرخوردن مصالح از کنار هم و ریزش آن‌ها در موقع ساخت است که استاد کار برای این مشکل نیز چاره‌ای اندیشد که شامل موارد زیر می باشد:

• انتقال فرم تاق بر روی ایوان
• کاستن از ضخامت جرزها
• با ضرب کوبیدن خشت به ملات هنگام اجرا جهت ایجاد چسبندگی بیشتر
• نگه داشتن خشت در جای خود توسط دستیار بنّا تا زمان گرفتن ملات
• استفاده از حداقل ملات بین خشت‌ها در قسمت تحتانی و قرار دادن گاز (تکه های سفال، آجر یا سنگ) در بخش فوقانی برای جلوگیری از جا به جایی خشت‌ها
• افزودن اندکی گچ به گل جهت زودگیر کردن ملات

 کلام آخر

با توجه به آنچه که گفته شد انواع تاق در نوع مصالح مورد استفاده متفاوت است که استاد کار در هر مرحله از انواع تاق ها باید شرایط و ضوابط خاصی را اجرا نماید، که تاق با مشکلات سازه‌ای در ساخت و حتی بعد از آن مواجه نشود. نوع چیدمان آجر در بناهای تاریخی نوعی تاق را به وجود می آورد که در این مقاله تاق آهنگ را توضیح دادیم. برای آشنایی با انواع تاق‌های بیشتر در بناهای تاریخی با یلدامدتور بمانید.

انواع الگو و قالب مرتبط با تاق در ايران (قسمت دوم) انواع الگو و قالب مرتبط با تاق در ايران (قسمت دوم) 2019-09-17 15:30:56+3:30 2023-11-15 17:19:19+3:30 تاق پوشش قوسی شکل است. بعد از سقف تخت یکی از مهمترین سقف در بناهای تاریخی است. هر تاق باید بر روی سازه ای افقی شکل ساخته شود. طاق نوعی سقف قوسی که برای انتقال وزن بار عمودی به تکیه‌گاه‌ ها بر یک دهانه که فاصله میان دو تکیه‌گاه دو دیوار یا دست‌کم چهار روش اجرای تاق (طاق) یکی از مهمترین گونه های سازه ای در اجرای در بناهای تاریخی است. تاق در ایران پیشینه چند هزار ساله دارد. که در زادگاه آن را در چغازنبیل می توانیم مشاهده کنیم. تاق, طاق, طاق در معماری ایران, طاق در معماری, انواع طاق, کاربرد طاق, انواع تاق, تاق آهنگ, تاق لاپوش, تاق تیغه ای, تویزه, پریسا همایونی Author info@yaldamedtour.com /fa/user-profile/10210 YaldaMedTour Barajin Salamat Road +98 Qazvin Qazvin, Qazvin Province, Iran. , info@yaldamedtour.com