سبک آذری در معماری (قسمت دوم)

comment-add افزودن دیدگاه img 1 دقیقه ymt علاقه‌مندی‌ها ymt افزودن اصلاحیه ymt نویسنده: سعیده عبدالهی ymt 3268
سبک آذری در معماری (قسمت دوم) - گنبد سلطانیه - اولجایتو

معماری سبک آذری

شیوه‌ی آذری دارای دو دوره است، یکی از زمان هلاگو و پایتخت شدن مراغه و دیگری از زمان تیمور و پایتختی سمرقند آغاز می‌شود. در دوره‌ی دوم بود که معماران بزرگی، چون قوام‌الدین شیرازی و پسرش غیاث الدین و زین العابدین شیرازی در خراسان بزرگ به کار گمارده شدند و سازنده‌ی ساختمان‌های بزرگ در آن‌جا بودند. در این شیوه به علت خرابی‌های فراوان و غارت‌هایی که در مملکت ایران شده بود و آسیب‌هایی که به آن زده شده بود، نیاز فراوانی به سرعت‌عمل و ساخت داشتند. در اصل ویژگی‌های زمانی در این شیوه بسیار کارساز بود. در آن زمان نیاز به ساخت ساختمان‌های گوناگون بود که باید هر چه زودتر آماده می‌شد. از همین رو در روند ساختمان‌سازی شتاب می‌شد. پس به پیمون‌بندی و بهره‌گیری از عناصر یکسان (کاربندی در سازه و آرایه) روی آوردند تا دستاوردشان باندام و سازگارتر باشد. افزون بر این با از میان رفتن شماری از هنرمندان و معماران در دوره‌ی نخست این شیوه، ساختمان‌هایی ساخته شد که در آن کاستی‌ها و نادرستی‌هایی هم پدید آمد. یکی دیگر از ویژگی‌های معماری این شیوه بهره‌گیری بیشتر از هندسه در طراحی معماری بود. گوناگونی طرح‌ها در این شیوه از همه بیشتر است. بهره‌گیری از هندسه و تنوع در طراحی در ته‌رنگ ساختمان، در نهاز (یعنی بیرون زدگی در کالبد) و نخیر یعنی (تو رفتگی در آن) نمودار می‌شود. همچنین در این شیوه ساختمان‌هایی با اندازه‌های بسیار بزرگ ساخته شد که در شیوه‌های پیشین مانند نداشت. همچون، گنبد سلطانیه در خدابنده و مسجد علیشاه در تبریز. انواع نقشه با میان‌سرای چهار ایوانی برای مسجدها و مدرسه‌ها به کار رفت. آرامگاه‌ها همچون گذشته برون‌گرا و بیشتر با ته رنگ چهارگوشه به ویژه در دوره‌ی دوم ساخته شدند. در ارسن (مجموعه ساختمانی)، شاه زند سمرقند بود که آرامگاه بسیاری از فرمانروایان تیموری است، بیشتر آن‌ها چهار گوشه و دارای گنبدهای دو پوسته‌ی گسسته‌ی ناری می‌باشد.

نیارش

در شیوه‌ی آذری دگرگونی‌هایی در نیارش ساختمان نیز رخ داد. در دوره‌ی اول آن که زمان آمیختگی شیوه‌های پیشین با معماری بومی آذربایجان بود، از چفت کلیل آذری که در آن سرزمین رواج داشت بهره گرفتند. این چفت در همه جای ایران همین نام را دارد. منظور از این‌که شاید به این دلیل بود که یا نخست در آذربایجان پدید آمد یا معمار نخست آن آذربایجانی بوده است. همچنین در این شیوه جفت 5 و 7 را دگرگون کردند و گمان کردند که این نام از نسبت 7/5 گرفته شده است. از این رو چفت را به‌گونه‌ای زدند که نسبت بلندا به نیم دهانه 5 به 7 می‌شد. چفت به دست آمده پایداری چفت 5 و 7 را نداشت و زیر بار، ترک بر می‌داشت، این نادرستی سپس از سوی قوام الدین شیرازی و زین العابدین شیرازی درست شد. در این شیوه چفت چمانه نیز بسیار به کار رفت. چفد پایه، در طاق آهنگ ایوان مسجد جامع یزد چمانه است. گنبدی که با چفت چمانه زده می‌شود سبویی نام دارد، گنبد سلطانیه سبویی می‌باشد. از چفت شبدری تند و کند در ساخت، خود، (پوشش بیرونی گنبد)  در گنبدهای دو پوسته‌ی گسسته‌ی ناری بهره گیری شد. در این شیوه از این گنبد بسیار ساخته شد، چون افزون بر پوشاندن ساختمان پاسخی به جنبه‌های شکلی و نمادین بسیاری از ساختمان‌های خراسان بزرگ دارای این گنبدها هستند. در این شیوه برای ساخت گنبد گسسته روی آهیانه‌ی گنبد دیوارهای به نام خشخاشی، در گرداگرد آن می‌ساختند که خود گنبد روی آن سوار می‌شد. پایه یا ساقه‌ی گنبد به دو گونه گریو یا اربانه ساخته می‌شد. در این بین از گنبدهای دو پوسته‌ی پیوسته نیز در برخی از ساختمان‌ها بهره‌گیری شده است، مثل آرامگاه سید رکن الدین یزد و مسجد ازیران و برخی بناهای دیگر. در این شیوه از چند گونه تاق بهره‌گیری شد. مثل طاق آهنگ، کلمبو، تویزه که میان تویزه‌های آن به دو روش کجاوه و خوانچه پوش پر شده است، تاق آهنگ بیشتر در سمرقند و بخارا برای پوشش ایوان، راهرو و برخی فضاهای دیگر به کار رفته است. به طور کلی کاربندی و بهره‌گیری از پیمون در فضاها در این شیوه برای پدید آوردن اندام‌های همسان و یکنواخت در ساختمان و پوشش‌ها برای فضاهایی که اندازه‌ی گوناگونی داشتن بوده است. نمونه‌های بسیاری از کاربندی‌ها را می‌توان در مدرسه‌ی غیاثیه خرگرد و آرامگاه شیخ جان و بسیاری از ساختمان‌های دیگر یافت.

آرایه (تزئینات)

در شیوه‌ی رازی آجرکاری نما همراه با سفت‌کاری انجام می شد، یعنی در یک زمان، ساختمان پایدارتر و نماسازی آن ماندگارتر می‌شد. اما در شیوه‌ی آذری نخست ساختمان را با خشت، آجر و یا سنگ لاشه یا کلنگی با شتاب و به گونه‌ی زبره یعنی بدون نما می‌ساختند و سفت‌کاری می‌شد سپس آمود و نماسازی به آن افزوده می‌شد، که یا با پوسته‌ای از آجر گره‌سازی آجری و انداز و رگچین بود یا با گچ، اندود و نقاشی روی آن همراه می‌شد. بعضی اوقات گره‌سازی آجری با کاشی و گره‌سازی درهم (معقلی) برای آمود به کار می رفت. کم‌کم از به کاربردن آجر، کاسته شد و جای آن را کاشی یا سفال لعابدار و سفال‌نگاری با نگاره‌های برجسته (مهری) گرفته شد. یکی دیگر از گونه های آمود کاشی تراش یا معرق بود که تا پیش از آن کمتر به کار گرفته شده بود. کاشی‌تراشی معرق‌کاری در این شیوه بسیار پیشرفت کرد. سپس در دوره‌ی دوم این شیوه بهره‌گیری از کاشی هفت‌رنگ و کاشی خشتی برخی از ساختمان‌ها باب شد.

گونه ای دیگر از آمود که در خراسان یافت شد، هنگام بازسازی در برخی از ساختمان‌ها که بر اثر زمین‌لرزه یا دلیل دیگری ویران شده بودند. پس از اندوه تازه با گچ، رویه‌ی آن را شیاری می‌انداختند و همانند آجرکاری در می آوردند. باشکوه‌ترین ساختمان شیوه‌ی آذری و شاید کل معماری ایران، گنبد سلطانیه است که در کنار آن آرامگاه سلطان محمد خدابنده الجایتو ساخته شده است. در شیوه‌ی آذری بناهای بسیار مهمی ساخته شده اند که به برخی از آن‌ها و مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌کنیم:

  • مقبره‌ی الجایتو سلطانیه
  • مسجد علیشاه تبریز
  • مسجد جامع ورامین
  • مسجد جامع یزد
  • خانقاه شیخ عبدالصمد نطنز
  • مسجد گوهرشاد
  • مدرسه غیاثیه خرگرد
  • مسجد میرچخماق یزد
  • مسجد بی بی خانم سمرقند
  • گور امیر سمرقند
  • مسجد کبود تبریز

کلمات کلیدی: چفت چمانه، چفت کلیل آذری، تاق آهنگ، تویزه، طاق آهنگ، شیوه آذری، سبک آذری در معماری ایرانی، سبک آذری در معماری، سبک آذری، معماری ایرانی، اصول معماری ایرانی،

img

دیدگاه‌ها

هنوز دیدگاهی برای این محتوا درج نشده است. با درج دیدگاه خود، اولین نفر باشید!

comment-add افزودن دیدگاه