عناصر تشکیل دهنده بازار سنتی بررسی فضاهای کالبدی بازار

بازارها یکی از مهم‌ترین عناصر معماری به حساب می‌آیند. فضاهای کالبدی بازار نیز از اجزای مختلف تشکیل شده که هر کدام با نام و کاربری خاصی هستند. عناصر تشکیل‌دهنده‌ی بازار، راسته‌ی ‌اصلی، راسته‌ی فرعی، دالان، سرا، خانبار، قیصریه، چهارسو، میدان، جلوخان، حجره و تیمچه را شامل می‌شود، که در این‌جا به معرفی این فضاهای کالبدی می‌پرداززیم. مثل همیشه با یلدامدتور همراه باشید.

راسته اصلی

راسته‌‌‌بازارها، اصلی‌ترین قسمت بازارها هستند. بازار به شکل خطی ساخته می‌شد و امتداد مهم‌ترین راه و معبر شهری را شکل می‌داد. معبر اصلی بازار را راسته‌ی اصلی بازار می‌نامند و شامل مشاغل و اصنافی می‌شود که مهم‌تر هستند و کاربرد بیش‌تری دارند. راسته‌ها از دو سو با دکان‌ها احاطه می‌شدند که معمولا با گسترش تدریجی غیرمستقیم پیش می‌رفتند و تعداد کمی از آن‌ها که به دستور حاکم یا فردی خیرخواه ساخته می‌شدند، در امتداد راسته‌ی اصلی و بقیه در راسته‌های فرعی قرار داشتند. هر راسته معمولا فعالیت یکی از اصناف را به خود اختصاص می‌داد. 

راسته فرعی

راسته‌ی فرعی از انشعابات راسته‌ی اصلی است و اصناف با اهمیت کم‌تر معمولا در این راسته‌های فرعی قرار می‌گرفتند. بازار در شهرهای کوچک به یک راسته (معمولا راسته‌ی اصلی) ختم می‌شود. اما در شهرهای بزرگ دو یا حتی چند راسته‌ی فرعی را شامل می‌شود. تعداد راسته‌های فرعی در یک بازار به میزان رونق فعالیتهای اقتصادی آن شهر و روابطِ تجاری‌اش بستگی دارد و هر یک از راسته‌های فرعی متعلق به صنفی خاص است که بسته به اهمیت و کاربرد آن صنف، راسته‌ی مربوط به آن نیز کوچک و بزرگ می‌شود.

دالان

دالان‌ها رابط فضای بیرونی با فضای درونی هستند. در بازارها، دالان‌ها به صورت کوچه یا راسته‌ای فرعی و کوچک هستند، که از یک‌سو به راسته‌ای دیگر و از سوی دیگر به کاروانسراها راه دارند و گاهی از دو طرف با دکان‌ها احاطه شده‌اند.

سرا

از سراها یا خان‌ها نمونه‌جنس‌ها تحویل گرفته شده و در جاهای مختلف پخش می‌شود. سراها به نوعی همان «تجارت‌خانه» هستند. سرای گنجعلی‌خان کرمان و سرای وزیر قزوین از معروف‌ترین سراها در ایران هستند.

خانبار 

خانبارها یا کالنبار در پشت سراها قرار دارند و چند کارگاه دستی کوچک و انبار نیز در آن وجود دارد. در گذشته کالاها توسط چهارپایان حمل می‌شده و آن‌ها اجازه نداشتند برای تحویل آن وارد بازار شوند. بنابراین از راهی موازی که «پس کوچه» نام دارد، عبور و بار را نیز در خانبار خالی می‌کردند. بار از خانبار به سرا منتقل و از سرا به دکان‌ها منتقل می‌شد.

قیصریه

قصریه محل فعالیت کارهای ظریف مانند سوزن‌دوزی، زرگری، گوهری و بزازی است که به دلیلِ ارزشی که محصولات این صنایع داشتند، برای این بخش از بازار در جداگانه تعبیه می‌کردند و از آن محافظت بیش‌تری به عمل می‌آوردند. معنی لغوی قیصریه، سرای دراز است. قیصریه‌ی قزوین، قیصریه‌ی ابراهیم‌خان در کرمان، بازارچه‌ی بلند در اصفهان، قیصریه‌ی اصفهان و قیصریه‌ی وکیل شیراز از قصریه‌های تماشایی ایران هستند.

چهارسوق

در چهارسو یا چهار سوق، دو راسته‌ی اصلی بازار به واسطه‌ی فضایی به نام «چهارسوق» به هم می‌رسیدند و قطع می‌شدند. چهارسوق‌ها مانند چهارراه‌های امروزی خیابان‌ها در میان بازار بودند! از نمونه‌های خوب چهارسو می‌توان به چهارسوی بزرگ بازار اصفهان و چهارسوی بازارهای لار، تهران و کرمان اشاره کرد. در برخی از دوره‌های تاریخی به جای چهارسو از واژه چهارسوق استفاده می‌کردند که دلیل آن پیروی از واژه‌ی عربی «سوق» به معنی بازار بوده است. زیرا هر راهی که در چهارسوق وجود داشت به یک بازار ختم می‌شد.

میدان

در مجاورت بازارها یا در امتداد آن‌ها در برخی شهرهای بزرگ یک میدان ساخته می‌شود که یکی از دلایل آن اهمیت بازار به عنوان یک معبر بوده است. برای مثال می‌توان به میدان خان در بازار یزد، سبزه‌میدان در بازار تهران‌ و میدان کهنه‌بازار قم و میدان نقش جهان در بازار اصفهان اشاره کرد.

جلوخان

جلوخان، به میدانچه‌ای گفته می‌شود که در واقع یک فضای ارتباطی است و از چهار یا سه طرف با بناهای ساخته شده محصور است. جلوخان به عنوان یک فضای ورودی، به منظور مکث و تجمع مورد استفاده قرار می‌گرفته است. از نمونه‌های آن می‌توان به جلوخان اصلی مسجد امام در بازار تهران و جلوخان های مسجدالنبی در بازار قزوین و جلوخان سردر قیصریه در بازار اصفهان اشاره کرد.

حجره

حجره یا همان دکان، کوچک‌ترین فضای معماری در بازار است که معمولا در دو طرف راسته‌ها به صورت خطی قرار دارند. حجره یا دکان از مهم‌ترین عناصر کالبدی و اقتصادی در بازار به حساب می‌آیند. مساحت حجره‌ها به طور متوسط از 10 تا 25 مترمربع بوده است. گاهی برخی حجره‌ها حدود 75 سانتیمتر از سطح معبر بالاتر ساخته می‌شدند که در این صورت زیر آن یک انبار می‌ساختند. بعضی حجره‌ها هم که علاوه بر عرضه، خودشان کالا را تولید می‌کردند، کف‌شان هم‌تراز سطح معبر یا اندکی پایین‌تر بود. مانند آهنگری‌ها، مسگری‌ها و نجاری‌ها! بعضی هم قسمتی از انتهای دکان که با دیواری جداکننده از فضای اصلی حجره جدا می‌شد را به عنوان صندوق‌ خانه استفاده می‌کردند.

تیمچه

تیمچه‌ فضایی وسیع و سرپوشیده است که غالبا با پلان هشت ضلعی ساخته می‌شوند و گرداگرد آن فضایی دو تا سه طبقه قرار دارد. این فضاها را نیز حجره‌ها در بر می‌گیرند. تیمچه‌ها نسبت به عناصر دیگر بازار قدمت کم‌تری دارند و به همین دلیل معماری آن‌ها کامل‌تر است. فضای مرکزی تیمچه با طاق و گنبد مسقف شده است و  هم‌چنین با کاربندی و مقرنس‌های چشم‌نواز مزین شده است. از جمله تیمچه‌های معروف می‌توان به تیمچه‌ی بزرگ قم و تیمچه‌ی امین‌الدوله کاشان اشاره نمود.

کلام آخر

با توجه به آن چه که گفته شد، بازارها از عناصر کالبدی مختلفی تشکیل شده‌اند که هر یک طی تفکرات و هوشمندی خاصی طراحی شده‌اند. هر یک از عناصر کالبدی بر اساس نیازی خاص طراحی شده است. برای مطالعه‌ی بیش‌تر مقالات با یلدامدتور همراه باشید.

عناصر تشکیل دهنده بازار سنتی - بررسی فضاهای کالبدی بازار عناصر تشکیل دهنده بازار سنتی - بررسی فضاهای کالبدی بازار 2021-04-27 12:52:52+3:30 2022-05-09 20:11:46+3:30 بازارها یکی از مهمترین بناها در ایران هستند، که هم نقش اقتصادی و هم اجتماعی را در طول تاریخ ایفا کردند. بازارها از عناصر کالبدی و فضایی مختلف تشکیل شده است. عناصر تشکیل دهنده بازار، راسته اصلی، راسته فرعی، دالان، سرا، خانبار، قیصریه، چهارسوق، میدان، جلوخان، حجره و تیمچه است. بازار سنتی, اصول معماری ایرانی, بازار سرپوشیده, تیمچه, جلوخان, قیصریه, چهارسو, چهارسوق, اجرای بازار, حجره, پریسا همایونی Author info@yaldamedtour.com /fa/user-profile/10210 YaldaMedTour Barajin Salamat Road +98 Qazvin Qazvin, Qazvin Province, Iran. , info@yaldamedtour.com