سبک رازی در معماری (قسمت دوم)

سبک رازی در معماری

فرهنگ و تمدن اسلامی در این دوره به حد اعلا، تکامل و پیشرفت خود رسید. تعدادی از اسامی افراد مهم و تاثیرگذار این زمان را در این مبحث عنوان می‌کنیم، در ادبیات عرب (سیبویه، دینوری)، در تاریخ طبری، در حکمت الهی و علم کلام (محمد غزالی، فخرالدین رازی)، در فلسفه (ابوعلی سینا، فیلسوف پزشک و عالم بزرگ اسلامی ابونصر محمد فارابی)، در عرفان و فلسفه (شهاب الدین‌سهروردی و روزبهان)، در ریاضیات (ابوعبدالله خوارزمی، محمد بوزجانی، ابوریحان بیرونی، عمر خیام و محمود خوارزمی)، در شیمی (ابوبکر محمد بن زکریای رازی)، جغرافیا (ابن خردادبه، زکریای قزوینی و محمدبن‌موسی خوارزمی)، در ادبیات فارسی فردوسی، اسدی طوسی، عنصری، ناصرخسر، باباطاهرعریان، ابوسعیدابوالخیر، فخرالدین‌اسعد گرگانی، عمرخیام، نظامی، خاقانی،سنایی و ده‌ها دانشمند، فیلسوف، فقیه و شاعر بزرگ را شامل می‌شده است.

شهر ری یا راز، محل پیدایش و رشد شیوه‌ی رازی در این دوره بنا بر نقل قول‌های موجود بسیار آباد بوده است. آن‌طور که در کتاب «هفت اقلیم» آمده، این شهر دارای 6 هزار مدرسه و خانقاه، 400 حمام، 1800 مناره، 1535 چاه یخ، 450 عصارخانه، 1700 قنات جاریه، 96 محله و در هر مرحله 46 کوچه و در هر کوچه هزار خانه و ارقام دیگری که هر چند شاید در اعتبارات ارقام شک باشد؛ اما همه بر یک حقیقت دلالت دارند و آن بزرگی و عظمت این شهر است. بعضی از نویسندگان جمعیت ری را در عهد آبادانی رقمی در حدود یک میلیون و نیم می‌دانند. متاسفانه این شهر در عهد چنگیز غارت و خراب شده و به قولی تعداد کشته شدگان و اسرا بالغ بر هفتصد هزار نفر بوده است.

با تخریب این شهر و دیگر شهرها، ری که لقب عروس دنیا را داشت و نواحی نزدیک به آباد آن چنان ضربتی خوردند که تا دنیا بود دیگر هیچ‌گاه آبادی و اعتبار پیشین را به دست نیاورد.

روایتی دیگر نیز می‌گوید که برخی مغول‌ها تمامی شهرهای خراسان و گرگان را خراب کردند. وقتی به محل گنبد قابوس رسیدند این میل را سالم گذاشتند، تا به آیندگان نشان دهند که چیزهایی را تخریب کرده اند. در هر حال شیوه‌ی رازی در این شهر پا می‌گیرد. عده‌ی زیادی از محققین غربی همان‌گونه که درباره‌ی شیوه‌ی پیشین دیدم بناهای این دوره را به اقوام ترک غزنویان و به خصوص سلجوقیان نسبت می‌دهند. اما همان‌طور که می‌دانید هیچ کدام از یکی از این اقوام بادیه نشین، خود دارای معماری نبوده‌اند، پس چگونه ممکن است که تاثیر گذار یا بدعت کننده‌ی معماری در کشور بزرگی چون ایران بوده‌اند.

معماری

در اواخر شیوه‌ی خراسانی ساختمان‌هایی ساخته شدند که به شیوه‌ی رازی نزدیک شده بودند. آن‌ها را می‌توان در میانه‌ی این دو شیوه جا داد، مانند گور اسماعیل سامانی، مزار ارسلان جاذب و منار ایاز. در شیوه‌ی رازی ساختمان‌هایی با کارکردهای گوناگون به وجود آمدند، مثل آرامگاه‌های برجی و میل‌ها.

آرامگاه‌های برجی

آرامگاه‌های برجی بیشتر به ریخت چهارگوشه، پنج گوشه، شش گوشه، هشت گوشه، استوانه و گرداگرد آن‌ها پره‌دار یا ساده ساخته می‌شدند. نمونه‌ی پنج‌گوشه‌ی آن که در دوره‌های بعد ساخته شد گور بابا رکن الدین در اصفهان است و نمونه‌ی پره‌دار آن گنبد قابوس است.

میل ها

برج‌های راهنما برای مسافران در بیابان بودند و افزون بر راهنما، گور سازنده‌ی خود نیز بوده اند. نمونه‌ی آن میل رادکان و میل رسکت است.

در این شیوه برخی مسجدهای دارای شبستان ستون‌دار به چهار ایوانی دگرگون شدند. البته ایوان یکی از فضاهایی بود که پیش از اسلام در معماری ایران نیز ساخته می‌شد و بدین گونه دوباره به کار گرفته شد. با برداشتن ستون‌های نزدیک به محراب مسجد و ستون‌های میانی در پهلوهای میانسرا، مسجد را به میان‌سرا و چهار ایوان و یک گنبدخانه روی طرح شبسناتی تبدیل کردند. نمونه‌ی آن، مسجد جامع اصفهان که در شیوه‌ی خراسانی به صورت شبستان ساخته شده بود و مسجد جامع اردستان است. برخی مسجد زواره را نخستین مسجدی می‌دانند که از نخست به گونه‌ی چهار ایوانی ساخته شده بود.

نیارش

در شیوه‌ی رازی ساخت طاق و گنبد بسیار پیشرفت کرد و گونه‌های چفت تیزه‌دار برای طاق و گنبد به کار رفت. به جای طاق ساده‌ی آهنگ که در شیوه‌ی خراسانی باب بود، از طاق‌های چهار بخش، کاربندی، طاق کلمبو و طاق چهار ترک بهره‌گیری شد. گنبدها نیز به روش‌های گوناگون ساخته می‌شدند؛ گنبد گسسته رک که در شمال ایران ساخته می‌شد، مثل گنبد قابوس و در ری و سپس در مرکز ایران ساخته شد. همچنین نخستین نمونه‌ی گنبد، گنبد گسسته نار در برج‌های خرگان ساخته شد. گونه‌ی پیشرفته‌تر آن در شیراز به گونه‌ی ترک‌دار ساخته شد. گنبد خاگی با چه گفت مازه‌ دارد در گنبد تاج الملک مسجد جامع اصفهان نیز به کار گرفته شد. از لحاظ روش ساخت نمونه‌ی کامل گنبد ترکین با تویزه در این شیوه ساخته شد، که نمونه های آن، گنبد نظام الملک در مسجد جامع اصفهان، گنبد مسجد برسیان، گنبد مسجد جامع اردستان می باشد که این روش گنبدسازی در شیوه‌ی آذری به اوج و پیشرفت خود رسید و بزرگترین گنبد ترکین در سلطانیه ساخته شد. گنبد مسجد جامع قزوین دو پوسته بود که تنها پوسته‌ی زیرین آن باقی مانده است، گنبدهای دو پوسته‌ی پیوسته نیز در مسجدهای بررسیان، جامع اردستان و جامع زواره ساخته شده است.

در شیوه‌ی رازی ساختمان از بنیاد و پایبست ساخت‌مایه‌ی (مصالح) مرغوب برپا می‌شد و آجرهای کوچک و بزرگ و نازک و ستبر نمای آن را می‌آراسته. یکی از ساخت‌مایه‌های مهم در این شیوه، آجر پیشبر است، که به گونه‌ی سفال لعابدار یا بی‌لعاب به‌کار می‌رفته است. البته کاربرد آن از زمان ایلامیان باب بوده و آن را نگه دارنده‌ی نمای ساختمان می‌دانستند. آجر پیشبر در شیوه‌ی آذری نیز به کار رفته است. خوانگاه بایزید بسطامی، از شیوه‌ی رازی است ولی سردرِ آن که شیوه‌ی آذری ساخته شده است از آجر پیش برد به کار رفته است.

در شیوه‌ی آذری چون از کاشی در نمای ساختمان بسیار بهره‌گیری شد، ساختمان تا اندازه‌ای جلوه‌ی خودش را از دست داد. گونه‌های گچبری در معماری ایران که در شیوه‌ی رازی با نغزکاری بسیار به کار رفته اند عبارتند از:

• گچبری شیر شکری با برجستگی کم
• گچبری برجسته با برجستگی بیشتر
• گچبری زبره با برجستگی بیشتر بدون ساییدگی گوشه‌ها
• گچبری برهشته با برجستگی زیاد

گونه‌ی دیگری از این گچ‌بری‌ها، گچبری گچ تراش بوده است که در شیوه‌های دیگر کمتر به کار رفته است.

نمونه‌ی دیگر از آرایه‌ها یا تزیینات این شیوه به این‌گونه است که کارکرد ساختمانی هم دارد، تاق پتکانه همانند تاق بر روی محراب مسجد جامع نایین است که همانند آن کاربندی شده است. بناهای بسیاری در شیوه‌ی رازی ساخته شدند، اما مهمترین آن‌ها را به شرح زیر بیان می‌کنیم:

• مقبره‌ی امیر اسماعیل سامانی در بخارا
• گنبد قابوس
• برج‌های دوگانه‌ی خرقان
• مسجد جامع اصفهان
•  رباط شرف
• مسجد جامع زواره
• مسجد جامع اردستان
• گنبد سرخ مراغه

سبک رازی در معماری (قسمت دوم) سبک رازی در معماری (قسمت دوم) 2019-11-14 21:46:26+3:30 2024-06-08 21:41:21+3:30 شهر ری یا راز، محل پیدایش و رشد شیوه‌ی رازی در این دوره بنا بر نقل قول‌های موجود بسیار آباد بوده است. بعضی از نویسندگان جمعیت ری را در عهد آبادانی رقمی در حدود یک میلیون و نیم می‌دانند. متاسفانه این شهر در عهد چنگیز غارت و خراب شده و به قولی تعداد کشته شدگان و اسرا بالغ بر هفتصد هزار نفر بوده است. سبک رازی, سبک رازی در معماری, معماری ایرانی, اصول معماری ایرانی, هفت اقلیم, چاه یخ, عصارخانه, گنبد گسسته رک, گنبد گسسته نار, آجر پیشبر, آجر پیش برد, گچبری شیر شکری, گچبری برجسته, گچبری زبره, گچبری برهشته, گچبری گچ تراش, تاق پتکانه, سعیده عبدالهی Author info@yaldamedtour.com /fa/user-profile/10217 YaldaMedTour Barajin Salamat Road +98 Qazvin Qazvin, Qazvin Province, Iran. , info@yaldamedtour.com