خانقاه معماری گمشده در تاریخ معماری ایران

خانقاه، به اصطلاحات دیگر مانند تکیه، بقعه، درگاه، زاویه و رباط نیز در معماری نیز اطلاق شده است. این بنا در طی تاریخ ایران، به ویژه تا پیش از صفویه، جزو بناهای پر شمار بوده است. با این حال، از معماری آن چندان چیزی نمی‌دانیم. برای شناخت معماری خانقاه باید در طی چندین تحقیق در برهه‌های گوناگون تاریخی و مناطق جغرافیایی ایران و جهان اسالم، همە‌ی منابع نوشتاری عربی، فارسی و ترکی و نیز آثار مرتبط معماری را بررسی کرد. برای آشنایی بیش‌تر با یلدامدتور همراه باشید.

پیدایش خانقاه

صلاح الدین ایوبی؛ قهرمان سنی مذهب مسلمان، خانقاه را در مصر رواج داد و نخستین خانقاه را در یک خانه‌ی خصوصی به نام دارسعیا دایر کرد. با این همه مصر تنها مکان برای خانقاه نبود. توسعه و گسترش خانقاه را نمی‌توان بدون در نظر گرفتن صوفیان بررسی کرد. تصوف در اسلام هم‌چون مسیحیت، هم‌زمان با پیدایش دین نبوده است. بلکه تصوف اسلامی درست مثل تصوف مسیحی که منشا در خود مسیح دارد، به سنت پیامبر و اعتکاف برمی‌گردد. تصوف اسلامی دو نوع بود: یکی زاهدانه و دیگری معتکفانه. تصوف معتکفانه به شکل‌گیری نوع خاصی از معماری انجامید، که خانقاه یا خانگاه نام گرفت. مسجد-مدرسه‌ها مرکز ابتدایی خانگاه و جزو جدا ناشدنی از آن بودند که حجره‌هایی برای اعتکاف داشتند. این حجره‌ها به طور موقت محلی برای اعتکاف می‌شدند و گاهی اتفاق می‌افتاد، که فرد اعتکاف کننده، در یک مناره عزلت می‌گزید. صومعه یکی از معانی مناره است که معنی حجره و عزلت‌گزینی هم نیز می‌دهد، عملی که فقط یادآور مناره نشینان است. 

طبق سنت پیامبر، کسانی که می‌خواستند به عبادت بنشینند، غارها را برای اعتکاف خود انتخاب کردند. در حقیقت تقلیدی از عزلت‌گزینی پیامبر در غار حرا بود که پس از بارها روزه‌‌داری سرانجام، نخستین وحی بر او نازل شد. در مصر کوه مقظم جایی مناسب برای اعتکاف بود و هم‌چنین در اسپانیا (آندلس) هم کوه‌های نزدیک المره برای این کار انتخاب شده بود. این عمل حتی پس از ساخت خانقاه به شکل اولیه‌ی خود ادامه یافت و خانقاه محصول تثبیت تصوف و طریقت‌های مختلف برای عبادت و شهود بود. طریقت‌های دراویش برای نخستین بار در اواخر سده‌ی ششم میلادی پدید آمد و بعضی از این طريقت‌ها از نظر تشکیلات و اصول فرق داشتند. بعضی معتکفانه بودند و بعضی نبودند و برخی هم نیمه معتکفانه بودند. طريقت‌های معتکفانه نیاز به سلسله مراتب فضایی بیش‌تر مانند مطبخ، تالار غذاخوری و حجره داشت. در بسیاری موارد نزدیک‌ترین معادل واژه‌ی صوفی، راهب (Stareta) کلیسای شرقی است.

اجزا و عناصر خانقاه

اجزا و عناصری در خانقاه وجود دارد که آن را به عنوان خانقاه یا خانگاه می‌شناسیم و خانقاه بودن به آن ها وابسته است. این عناصر شامل موارد زیر است.

• کسان: مهم‌ترین کسان در خانقاه شیخ و انواع مریدان و خادمان‌اند.
• شیخ خانقاه: همواره شیخ را از ارکان طریقت شمرده‌اند و گفته‌اند که پیر در میان مریدان هم‌چون پیامبر در میان امت است.
• صوفی حاضر: کار اصلی خانقاه این بود، که محیطی برای تربیت صوفیان باشد. صوفیان در خانقاه بر دو دسته بودند: صوفیان حاضر و صوفیان مسافر.
• صوفی مسافر: سفر از الزامات درویشی بود، چه برای دل کندن از یار و دیار و عادات و عرف و چه برای زیارت اولیای زنده و درگذشته.
• خادم: شیخ خانقاه کارگزارانی امینی داشت، که به امور خانقاه می‌پرداختند و خدمت صوفیان حاضر و مسافر می‌کردند. 
• رسوم: رسوم خانقاه، به ویژه از سده پنجم به بعد، بسیار است. این رسوم در کتاب‌های مقامات مشایخ صوفیه و آداب خانقاه درج شده است. 
• مجلس گویی: مجلس وعظ از رسوم مشابه میان خانقاه و مسجد بود و مشایخ صوفیه گاهی در مسجد و گاهی در خانقاه مجلس می‌گفتند.
• سَماع: سماع در نزد صوفیان، رقص با آوازی موزون بود که گاهی با بی‌خودی و جامه دریدن همراه می‌­شد.
• زاویه نشینی: خلوت و زاویه نشینی و دوری گزیدن از دیگران، از یک ساعت گرفته تا چهل شبانه روز و بیش‌تر، از آداب تصوف است.
• سفره: سفره و غذاخوردن در خانقاه هم آدابی داشت. صوفیان همگی، همراه با شیخ بر سر یک سفره می‌نشستند.

معماری خانقاه

خانقاه دارای بخش‌های وابسته‌ای چون تالار تشریفات، حجره‌ها، مطبخ، تالار غذاخوری، حجره‌ی تنبیه، کتابخانه، مکانی مخصوص برای شیخ و ضیافت‌خانه است. ترتیب و آرایش خانقاه هیچ شباهتی به تالار کلیسا، نیمکت کلیسا، خوابگاه صومعه، آبریزگاه و تالار غذاخوری اطراف یک رواق صومعه ندارد. در مصر از پلان مسجد-مدرسه برای ساختن خانقاه استفاده کردند و یکی از ایوان‌ها به تالار تشریفات اختصاص یافته است. خانقاه بیبرس چاشنگیر در قاهره که در سال 1309 میلادی ساخته شد، دارای چنین ویژگی است. این خانقاه به راحتی با یک مسجد-مدرسه اشتباه گرفته می‌شود، زیرا که دارای یک سلسله مراتب فضایی مشترک است. تشخیص این که کدام خانقاه به کدام طریقت تعلق داشته است مشکل بود و یک دلیل هم در این بود که حکام، آن‌ها را به دلخواه تغییر می‌دادند و نظارت شدیدی بر این موسسات اعمال می‌کردند. اساتید بزرگ در معماری ایران از جمله محمدکریم پیرنیا دربارە‌ی طرح معماری خانقاه سخن گفته است، که از یکی دو سطر تجاوز نمی‌کند و استثناهای بسیار دارد. هم‌چنین جاناتان بلوم در دانشنامە‌ی هنر و معماری اسلامی نوشته است، که خانقاه را برخلاف مدرسه، فاقد نقشه‌های شاخص می‌داند.

کلام آخر

خانقاه مکان صوفیان و درویشان است، در حال حاضر از معماری خانقاه چندان چیزی نمی‌دانیم، از این رو، معماری خانقاه را معماری گمشده می‌خوانند. خانقاه در خراسان سدە‌ی پنجم به دست ابوسعید ابوالخیر جانی تازه گرفت. این مکان دارای ارکانی هم‌چون انسانی و رسوم می‌باشد و کارکردهای متفاوتی عمومی تا خصوصی را در بر می‌گرفته است. بنای خانگاه را داخل شهر می‌ساختند و نه بین راه! برای مطالعه‌ی بیش‌تر مطالب با یلدامدتور بمانید. 

خانقاه - معماری گمشده در تاریخ معماری ایران خانقاه - معماری گمشده در تاریخ معماری ایران 2021-03-01 14:16:23+3:30 2022-05-09 20:11:25+3:30 خانقاه، به اصطلاحات دیگر مانند تکیه، بقعه، درگاه، زاویه و رباط نیز در معماری نیز اطلاق شده است. این بنا در طی تاریخ ایران، به ویژه تا پیش از صفویه، جزو بناهای پر شمار بوده است. با این حال، از معماری آن چندان چیزی نمی‌دانیم. برای شناخت معماری خانقاه باید در طی چندین تحقیق در برهه‌های گوناگون تاریخی و مناطق جغرافیایی ایران و جهان اسالم، همە‌ی منابع نوشتاری عربی، فارسی و ترکی و نیز آثار مرتبط معماری را بررسی کرد. خانگاه, خانقاه, معماری ایرانی, اصول معماری, معماری خانقاه, پریسا همایونی Author info@yaldamedtour.com /fa/user-profile/10210 YaldaMedTour Barajin Salamat Road +98 Qazvin Qazvin, Qazvin Province, Iran. , info@yaldamedtour.com