قنات در معماری ایران (قسمت اول) ایران سرزمین قنات‌ها

آب یکی از مهمترین عوامل به وجود آمدن تمدن‌ها در تاریخ بشر است. با بررسی اجمالی متوجه می‌شویم که تمام تمدن‌های بزرگ در تاریخ جهان در کنار رودخانه؛ جایی که آب هست، ساخته شده‌اند و به بقای خود ادامه داه‌داند. اما خشکسالی‌ها و کم‌آبی‌ها یکی از مشکلاتی است که بشر همواره با آن مواجه شده است. پس برای رفع آن تدابیری را اندیشیده است. یکی از این تدابیر حفر قنات برای استفاده از آب‌های زیر زمینی است. ایران نیز یکی از این تمدن‌هایی بوده که همیشه با موضوع خشکسالی دست و پنجه نرم کرده است. قنات، میراث ماندگار و پنهان درون خاک است و یکی از گنجینه‌های علمی و فرهنگی ایرانیان محسوب می‌شود. برای آشنایی با این پدیده‌ی مهندسی در دل خاک با یلدامدتور همراه باشید.

تعریف قنات

قنات یک راهروی زیرزمینی است با شیب ملایم و تقریبا به صورت افقی در طول حرکت یک پروانه‌ی آبی حفر شده است تا سفره‌ی زیرزمینی را بشکافد. با احداث قنات آب زیر زمین به داخل کانال آب نفوذ کرده و در راستای شیب ملایم سرازیر شده و به صورت نهر در زیر زمین جاری می‌شود. قنات از چندین چاه که به صورت عمودی در یک سطح شیب‌دار حفر شده تشکیل شده است. این چاه‌ها در زیر زمین با یک راهروی با شیب ملایم‌تر از سطح زمین به یکدیگر متصل هستند. 

در کتب مختلف و با توجه به پژوهش‌های انجام شده در حوزه‌ی قنات، واژه‌ی قنات چنین تعریف شده است:

قنات در لغت به معنی نیزه است. جمع آن قنوات، قنیات و قنی که به معنی کانال و مجرای آب و معادل آن کاریز نام برده شده است. این کلمه در زبان آکدی و آشوری به شکل قانو، در عبری به صورت قنا و قانو و در لاتین به صورت کانا دیده می‌شود و در زبان پهلوی به شکل کهس به کار رفته است و معادل فارسی آن کاریز و کهریز است. 

قنات به هیچ نیرویی جز نیروی جاذبه برای تداوم جریان آب احتیاج ندارد. آب می‌تواند مسافت طولانی را بدون تبخیر و یا آلودگی در مسیر طی کند و جریان این آب بستگی به میزان آب زیرزمینی دارد و در صورت نگهداری و مراقبت، قنات و کانال‌ها قرن‌ها می‌توانند آب مورد نیاز را تامین نمایند. 

پیشینه قنات در ایران 

نگرش ایرانیان از دیرباز نسبت به آب، نگرشی مقدس بوده است. در ایران باستان، آب در زمره‌ی عناصر چهارگانه قرار داشته است و به اعتقاد زرتشتیان پس از آتش، مقدس‌ترین عنصر به حساب می‌آید و اکثر  نیایشگاه‌ها، معابد و آتشکده‌ها در کنار آب یا با وجود آب، شکل گرفته است. در این که اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺨﺘﺮع ﻗﻨﺎت ﻳﺎ ﻛﺎرﻳﺰ در اﻳﺮان و ﺟﻬﺎن هستند، شکی نیست و همه‌ی پژوهشگران در این باره موافق هستند. انگیزه‌ی اصلی اﻳﻦ اﺑﺘﻜﺎر ﻣﻬﻢ را ﻧﻴﺰ ﺑﺎید در درجه‌ی اول، ﺷﺮاﻳﻂ وﻳﮋه‌ی اقلیمی اﻳﺮان دانست. نخستین گزارش مکتوب درباره‌ی ساخت قنات در ایران را می‌توان در کتیبه‌های آشوری دنبال کرد و در ناحیه‌ی شمال‌غرب که آذربایجان نام دارد نخستین نمونه‌ی قنات پیدا شده است.

قدمت بسیاری از قنات‌های ایران، بالای پنج یا شش هزار سال است و عمری برابر با تاریخ کهن ایران دارد. بهره‌برداری از قنات ابتدا در ایران صورت گرفته است و سپس در دوره‌ی هخامنشی توسط ایرانیان به عمان، یمن و آفریقا راه یافته است. بعد از حمله‌ی اعراب به ایران، مسلمانان آن را به اسپانیا بردند. مهمترین و قدیمی‌ترین کاریزها در ایران، افغانستان و تاجیکستان است. در حال حاضر چهل هزار قنات فعال در ایران وجود دارد. مهم‌ترین قنات‌های ایران در استان‌های کویری خراسان، یزد، کرمان، مرکزی و فارس وجود دارند.

کارکرد قنات و کاریز

با توجه به جنبه‌ی اصلی کاربرد قنات که مربوط به نگهداری آب می‌شود، کارکردهای زیادی دیگری نیز دارد. از جمله کارکردهای قنات می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.

• تامین آب آشامیدنی تمامی موجودات که ادامه‌ی حیات و زندگی به آن‌ها وابسته به آب است.
• احیای قنوات باعث شیرین کردن اراضی شور می‌شود.
• تامین آب شیرین در مناطق در مناطق گرمسیر
• تغذیه‌ی مصنوعی لایه‌های آب‌دار زیرزمینی به روش مهار قنات‌ها امکان پذیر است.
• باعث آبادانی کویرها می‌شود.
• پرورش ماهی در قنوات بسیار شایع است.
• سیستم قنات باعث جلوگیر از سرازیر شدن سیلاب درون شهر می‌شود.
• کارکردن آسیاب‌ها توسط قنات امکان پذیر است.
• تعادل زیستی توسط قنات ممکن است.
• قنات علاوه بر کاربرد اقتصادی برای انسان، به عنوان تنظیم کننده‌ی دقیق تخلیه‌ی آب‌های زیرزمینی به حساب می‌آید.
• قنات‌ها در مواقع کم‌آبی و پرآبی به عنوان تنظیم کننده هستند.

اجزای قنات

تاسیسات بیرون خاک

• هرنج یا مظهر قنات: مظهر قنات به آغاز قنات یا دهانه‌ی قنات گفته می‌شود. مظهر قنات جایی است که آب از دل قنات بیرون می‌آید و ظاهر می‌شود که به اصطلاح به آن خروجی قنات می‌گویند.
• استخر: به محل جمع شدن آب زیرزمینی استخر گفته می‌شود.
• نهرها: نهری که به داخل قنات می‌آید.
• مقسم‌ها: قناتی که تقسمیم شده است.
• پیشکار قنات: قسمت انتهایی قنات، پیشکار قنات نامیده می‌شود.

تاسیسات درون خاک

• مادر چاه: به اولین چاه قنات یعنی دورترین چاه از مظهر قنات، مادر چاه گفته می‌شود. 
• تران با آبدهی زیاد: ناودان چوبی که در قنات برای عبور نهر تعبیه شود و ایجاد آبشار می‌کند.
• تره‌کار با آبدهی کم: قسمتی که آب‌دار است. قسمت انتهایی یا قسمت آبده قنات گفته می‌شود.
• خشکه کار (انتقال دهنده‌ی آب): سمت‌هایی از قنات را گویند که با حفر آن‌ها هنوز آب بیرون نمی‌آید.
• میله (ارتباط دهنده‌ی کوره به سطح زمین): چاه‌ عمودی که تا راهروی قنات برای اتصال سطح زمین با راهروی افقی قنات ادامه پیدا می‌کند. کاربرد اصلی این چاه، تخلیه‌ی خاک حاصل از کندن راهروی قنات به سطح زمین می‌باشد.
• راهرو: راهرو و یا تونل قنات مجرایی است تقریبا افقی که برای دسترسی به آب سفره‌های زیرزمینی و انتقال این آب به سطح زمین حفر می‌شود.

  

حفر قنات معمولا از جهت همان سطح زمین که خشک است شروع می‌شود و به مناطق آبده ختم می‌شود. بنابراین، اول دهانه‌ی قنات که خشک است حفر می‌شود. بعد کار به طرف قسمت بالا که همان قسمت آبده زمین باشد ادامه پیدا می‌کند. مادر چاه قنات تابع آب‌های ساكن در زيرِ زمين بوده و ثابت است. پس موقعيت مظهر قنات روشن است. نوع خاک، محل بهره‌برداری از آب، مسير مشكل‌ساز و سيل‌گير، آلودگی ناشی از فاضلاب، املاح مضر و... تاثير خود را بر قنات دارند. گاهی با در نظر گرفتن مسایل مختلف، جا‌به‌جايی مظهر قنات انجام می‌شود. که می‌توان با به كارگيری مواد و مصالح لازم، آبشارهايی در كوره قنات به وجود آورد.  

کلام آخر

قنات یک راهروی زیرزمینی است که آب را از سفره‌ی زیرزمینی به اراضی منتقل می‌کند. برای چاه و نهرهای همواره قوانینی وضع شده است. امروزه این قنات‌ها دارای جاذبه گردشگری نیز هستند. قنات ابتدا در ایران (آذربایجان امروزی) ساخته شده، سپس در تمدن‌های دیگر نفوذ کرده است. برای آشنایی بیشتر با قسمت دوم قنات در معماری ایران را با یلدامدتور همراه باشید.

قنات در معماری ایران (قسمت اول) - ایران سرزمین قنات‌ها قنات در معماری ایران (قسمت اول) - ایران سرزمین قنات‌ها 2020-04-28 16:02:39+3:30 2022-05-09 20:11:25+3:30 قدمت بسیاری از قنات‌های ایران، بالای پنج یا شش هزار سال است و عمری برابر با تاریخ کهن ایران دارد. بهره‌برداری از قنات ابتدا در ایران صورت گرفته است و سپس در دوره‌ی هخامنشی توسط ایرانیان به عمان، یمن و آفریقا راه یافته است. بعد از حمله‌ی اعراب به ایران، مسلمانان آن را به اسپانیا بردند. مهمترین و قدیمی‌ترین کاریزها در ایران، افغانستان و تاجیکستان است. در حال حاضر چهل هزار قنات فعال در ایران وجود دارد. مهم‌ترین قنات‌های ایران در استان‌های کویری خراسان، یزد، کرمان، مرکزی و فارس وجود دارند. قنات, کاریز, کهریز, هرنج, مظهر قنات, معماری ایرانی, پریسا همایونی Author info@yaldamedtour.com /fa/user-profile/10210 YaldaMedTour Barajin Salamat Road +98 Qazvin Qazvin, Qazvin Province, Iran. , info@yaldamedtour.com