چینه در معماری چیست؟ دیوار گلی

آب و باد و خاک همواره از عناصر اصلی معماری ایران بوده است و نقش تعیین کننده‌ای در انتخاب زندگی و اسقرار او در یکجانشینی داشته است. در گذشته خشت، مناسب‌ترین مصالح برای مناطق کویری و منطقه‌ی گرمسیری بود، زیرا که عنصر اصلی آن خاک بود که به فراوانی در ایران یافت می‌شود و روش ساخت آن بسیار ساده بود. خاک و آب را در هم می‌آمیختند و در قالبی شکل می‌دادند و در آفتاب همیشه پهن در این سرزمین، خشک می‌کردند. خشت از لحاظ ظلاهری به رنگ روشن، تابش آفتاب را منعکس می‌کند و برخلاف آجر با ملات خودش آمیخته می‌شود و بافت یک‌پارچه و یک‌دستی را به وجود می‌آورد. برای آشنایی بیشتر با چینه در معماری با یلدامدتور همره باشید.

چینه چیست؟

چینه در واقع  دیواری است که از گل ساخته می‌شود. برای ساخت چینه اول ردیفی از گل به ارتفاع حداقل چهل سانتیمتر می‌سازند و پس از خشک شدن ردیف اول، ردیفی دیگر روی آن قرار می‌دهند، تا در نهایت دیوار گلی یا همان چینه حاصل شود. به هر کدام از این ردیف گلی یک چینه یا مهره گفته می‌شود. استقامت و ضخامت چینه‌های پایین بیشتر از چینه‌های بالا است. معمولا این نوع دیوار دارای 5 و یا 7 مهره است. ساخت این نوع دیوار در بخش‌های مرکزی ایران بیشتر رواج دارد و برای حصار باغات و قلعه‌ها کاربرد بیشتری داشته است. متاسفانه امروزه این نوع دیوارها به سرعت رو به نابودی هستند.

خشت از مصالح بومی در ایران

خاک مناسب برای خشت‌زنی، خاک ملک است. خاکی که کشاورزان سال‌های زیادی وقت گذاشتند تا برای به عمل آوردن و رویش گیاه تعدیل شود. اگر خاک ملک، از نوع گل نر یا رسی باشد، کشاورز به آن ماسه‌بادی اضافه می‌کند. سنگ، چوب و خشت از قدیمی‌ترین مصالح عمده‌ی مورد استفاده انسان برای ساختن بنا بوده است. به هر کدام یک از تمدن‌های کهن بشری که نگاه می‌کنیم، مصالح اصلی ساختمان‌ها را در این مصالح می‌بینیم. برای مثال در تمدن چین، استفاده از چوب رایج بود و آنان ترسی از به کارگیری چوب حتی برای بنا کردن بزرگ‌ترین کاخ‌های خود نداشتند. در یونان استفاده از سنگ و هنر سنگ‌تراشی بسیار مرسوم بود و در ایران استفاده از خشت و آجر از مصالح اصلی بناهای تاریخی است. چیزی که به فراوانی در ایران یافت می‌شود خاک است. این مصالح به صرفه‌تر و اقتصادی‌تر بودند. در واقع مصالح، بیانگر جهان‌بینی در هر تمدن است، پس این سوال به وجود می‌آید که ایرانیان در گل چه دیدند که از هزاره‌های دور آن را به کار گرفتند و پیدا کردن پاسخ آن نه صرفا برای معماری بلکه نیازمند همه‌جانبه‌نگری است. ماده‌ی اصلی ساختن خشت، خاک است و این جهان‌بینی در خاک را در ادبیات فارسی و اشعار فارسی به وضوح دیدیم که ما ز خاکیم و به خاک بر می‌گردیم! پس این که هر سرزمین و هر فرهنگی چه مصالحی را برای استفاده در بناهای خود مصلحت دیدند، بیش از این که به جبر محیطی‌شان برگردد به طبع فرهنگی‌شان وابسته بود. 

ساخت خشت

خاک مورد استفاده برای خشت‌زنی نباید خاک مرده باشد. خشت کهنه و گل کهنه برای خشت‌زنی مناسب نیست، چرا که قوت لازم را ندارد و در طی زمان خاصیت خود را از دست می‌دهد. گل مرده‌ی بنا به تعریف معماران فقط به این معنا نیست که چسبندگی آن کاهش یافته باشد، بلکه قوت آن کم شده است. برای مثال، گل ملک خاصیت چسبندگی کمتری از خاک رس دارد ولی به این معنا نیست که گل مرده محسوب می‌شود. خشت ساخته شده با گل مرده بعد از چند ماه پوک می‌شود و می‌ریزد. گل مرده در مقایسه با گل زنده، سبک‌تر است، توده‌ی گل مرده حالت روان دارد در حالی که گل زنده سنگین است. خاک را با آب مخلوط می‌کنند و آن را به خوبی ورز می‌دهند به طوری که آب به تمامی خاک نفوذ کرده و آرایش مولکولی ذرات آن را  تغییر دهد و بافتی یکسان را به وجود آورد.

یکی از افزودنی‌های بسیار مهم در قدیم برای تهیه‌ی خشت، ماسه بادی بوده است و برای جلوگیری از ترک برداشتن خشت، کاه به آن اضافه می‌کردند. در زمان قدیم در روستاها تسهیلات حمل و نقل مثل ماشین نبوده و آوردن ماسه بادی و حمل آن با چهارپا زمان‌بر بوده است و از کاه به عنوان جایگزینی برای ماسه بادی استفاده می‌کردند. به اعتقاد معماران ایرانی ماسه بادی کارآیی بهتری از کاه دارد. موریانه کاه جو را نمی‌خورد ولی قدرت لازم را ندارد و خیلی سریع و بعد حدود دو سال پوک می‌شود و کاه گندم نیز مورد حمله‌ی موریانه قرار می‌گیرد. 

نگهداری از خشت

خشت نباید یخ بزند یا زیر آفتاب شدید قرار بگیرد چرا که سست می‌شود. خشت بهتر است زیر تابش ملایم آفتاب خشک شود.در مدتی که خشت خشک می‌شود اصلا نباید روی آن را پلاستیک کشید چون عرق می‌کند، دیر خشک می‌شود و زمانی که پلاستیک برداشته شود روی خشت پوسته پوسته می‌شود. خشت روی زمین و به حالت ایستاده و تکیه داده به خشت کناری گذاشته می‌شود تا باد بین خشت‌ها جریان داشته باشد. زمان مناسب برای خشت‌زنی بهار و پاییز و بعد از اتمام باران‌های بهاره تا اوایل پاییز است. برای تست ابتدایی مقاومت خشت، خشت را بین دو پایه قرار داده و به آن ضربه وارد می‌شود. اگر خشت خرد نشد یعنی دارای مقاومت مناسبی است ولی اگر به چندین قسمت تقسیم شد به این معناست که مقاومت کافی ندارد. خشت‌زنی نیاز چندانی به تخصص ندارد و فرد خودش می‌تواند این کار را انجام دهد به ویژه که چیدمان خشت‌ها مانند آجرچینی امروزی است. 

بلوک سیمانی، جایگزین چینه

امروزه دیوارهایی ساخته شده از بلوک سیمانی را جایگزین، چینه کرده‌اند. بلوک سیمانی ترکیبی از مخلوط شن، ماسه، سیمان و آب است. بلوک سیمانی حاصل نوعی تصرف جبری در طبیعت است. چیزی که بازگرداندنش به طبیعت ساده نیست. مصالحی که امروزه مستحکم شناخته شده است ولی ناخودآگاه احساس رضایتی در ما برنمی‌انگیزد و علتش این است که محصول فرهنگی و شیوه‌ی ما در تصرف طبیعت نیست. چینه حاصل از طبیعت زمین است که احساس آرامش را در زندگی ما تداعی می‌کند ولی بلوک سیمانی با ما غریبه است و اکنون مدت‌هاست که با ساختن آن نه تنها چیزی به دست نیاورده‌ایم بلکه ارزش‌های خود را نیز از دست داده‌ایم. امید داریم که همان قدر که روزگاری چینه باب ورود ما به مسیری بود که فرهنگ ما اقتضا می‌کرد، اکنون نیز چراغی باشد که از بیراهه‌ای که در آن افتاده‌ایم نجاتمان دهد و به مسیر درست واردمان کند.

کلام آخر

یادداشت فوق با توجه به شماره‌ی 4 گاهنامه‌ی کمیته‌ی علمی معماری بومی ایکوموس ایران نوشته شده است. برای مطلالعه‌ی بیشتر مقالات با یلدامدتور بمانید.

چینه در معماری چیست؟ - دیوار گلی چینه در معماری چیست؟ - دیوار گلی 2020-07-06 14:34:39+3:30 2022-05-09 20:11:25+3:30 چینه در واقع  دیواری است که از گل ساخته می‌شود. برای ساخت چینه اول ردیفی از گل به ارتفاع حداقل چهل سانتیمتر می‌سازند و پس از خشک شدن ردیف اول، ردیفی دیگر روی آن قرار می‌دهند، تا در نهایت دیوار گلی یا همان چینه حاصل شود. به هر کدام از این ردیف گلی یک چینه یا مهره گفته می‌شود. استقامت و ضخامت چینه‌های پایین بیشتر از چینه‌های بالا است. چینه, خشت, معماری ایرانی, پریسا همایونی Author info@yaldamedtour.com /fa/user-profile/10210 YaldaMedTour Barajin Salamat Road +98 Qazvin Qazvin, Qazvin Province, Iran. , info@yaldamedtour.com