اجزای گرمابه در معماری هر کدام از بخش های گرمابه چه کاربردی داشتند؟

شکل‌گیری مذهب شعیه به صورت رسمی در ایران با حکومت صفویه آغاز و باعث ساخت بناهای مذهبی عمومی در ایران شد. در این زمان ساخت مسجد و گرمابه که محل ادای اصلی‌ترین رکن عبادت یعنی نظافت است رشد و گسترش یافت. حمام از جمله بناهای مهم شهری و غیر مذهبی بوده است كه بیشتر در محله‌ها، راسته‌‌ی بازارها و یا گذرگاه‌های اصلی احداث می‌شده است. در دین‌های مختلف آیین شستشو، نظافت و طهارت از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. طبق مدارک موجود، توجه به پاکیزگی در ایران‌زمین به دوران قبل از اسلام و حتی پیش از زرتشت می‌رسد. برای آشنایی با گرمابه‌ها و اجزای مختلف و کاربرد آن در معماری با یلدامدتور همراه باشید.

کارکرد گرمابه

حمام علاوه بر شستشو از کارکردهای مختلف دیگری نیز برخوردار بوده است. این مکان گاهی محل ملاقات‌ها و مذاکرات سران حکومتی هم بوده است. همچنین کارکردهای علمی و فرهنگی نیز داشته. یعنی محل ملاقات بزرگان، فرهیختگان و در نتیجه مناظرات و مباحثات علمی میان علما، ادبا و دانشمندان بوده است. جالب‌تر این که چنین مباحثاتی معمولا با استقبال عمومی هم مواجه می‌شده است. سرودن و خواندن اشعار در گرمابه‌ها نیز موضوعی رایج بوده و گاهی در حمام شاهنامه خوانی نیز انجام می‌شده است. از دیگر وجوه فرهنگی گرمابه باید به کتیبه‌های آن اشاره کرد که آراسته به ابیاتی از شاعران مختلف بود و بر دیوارهای گرمابه نصب می‌شده است. به علاوه در برخی از گرمابه‌های تاریخی ایران می‌توان نقاشی‌های دیواری را مشاهده کرد که اغلب روایت‌گر داستان‌های شاهنامه است. از جمله کارکردهای مختلف گرمابه می‌توان به موارد زیر اشاره نمود.

• محلی برای پاکیزگی و درمان: وجود خزینه‌های آب گرم و سرد برای درمان برخی بیماری کاربرد داشته و گرمابه در قدیم محل حجامت، گرفتن قولنج، مشت و مال، تراشیدن سر آقایان، حنا بستن و... بوده است. حمام در تاریخ اجتماعی ایران، خود معیاری برای تشخص افراد برحسب شان و منزلت اجتماعی بوده و کسانی که افراد مشهور و ثروتمند بودند در قسمت خاصی از گرمابه می‌نشستند.
• سلام کردن با برداشتن آب: یکی از آداب حضور در گرمابه‌ها این بوده که فردی که تازه وارد خزینه می‌شود برای ادای سلام، آب گرمی بر پشت آشنایان می‌ریخته است. همچنین شخصی که تازه وارد شود اگر کسی از آشنایان نزدیک و بزرگ‌تر خود را در حمام ببنید، باید به منظور اظهار ادب و احترام او را مشت و مال می‌داده و یا این که لیف از دستش می‌گرفت و پشتش را لیف می‌زد. 
• محلی برای اعیاد ملی و مذهبی: در قدیم برای مجالس مهم و اعیاد مذهبی و ملی برای گرفتن جشن و سرور به حمام می‌رفتند و یکی از سرگرمی‌های افراد به خصوص خانم‌ها حمام رفتن بود.
• محلی برای سور حنابندان و عروسی: در قدیم مجالس مختلف از جمله خواستگاری و حنابندان را در گرمابه‌ها برگزار می‌کردنند و حمام به عنوان یک مکان‌های اجتماعی برای خانم‌ها محسوب و آخرین اخبار و یا انتخاب دختر جهت خواستگاری در این محل انجام می‌شده است. 

جایگاه گرمابه در بافت تاریخی

چگونگی قرارگیری گرمابه در یک بافت یعنی موقعیت قرارگیری گرمابه در یک مکان به عواملی بستگی دارد که اصلی‌‌ترین آن عوامل دسترسی به آب است. بنا به نوع دسترسی به آب موقعیت قرارگیری گرمابه در بافت تغییر می‌کند. در موارد بسیاری گرمابه‌ها در کنار یک مجموعه‌ی خدماتی و مذهبی شکل می‌گیرند که به عنوان مرکز محله تعریف می‌شوند. گاهی این مجموعه‌ها از قبل طراحی شده‌اند و عناصر معماری یک محله اعم از مسجد، مدرسه، گرمابه، بازارچه، آب انبار و... در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند. به طوری که اگر آب گرمابه از چاه تامین می‌شد آزادی عمل در تعیین جای‌گیری گرمابه بیشتر بوده است. اما در صورتی که با توجه به وجود نهر و چشمه در محیط روستا بنای گرمابه در کنار آن شکل می‌گرفت، در این صورت گرمابه دقیقا از شرایط اقلیمی محیط خود پیروی می‌کند و بقیه‌ی عناصر محله نیز در اطراف آن شکل می‌گرفته است. گاهی اوقات با وجود آن که آب نهر روان در کنار گرمابه وجود داشت با زدن چاه، آب گرمابه را تامین می‌کردند به همین ترتیب برای دفع فاضلاب، مالک گرمابه سعی می‌کرد به گونه‌ای فاضلاب را از محل دور نگه دارد.

گرمابه‌ها به دو صورت در بافت قرار می‌گیرند.

• کنار گذر اصلی
• داخل کوچه

گرمابه‌های مردانه اکثرا در کنار گذر اصلی و گرمابه‌های زنانه معمولا در کوچه قرار داشتند تا احترام به زنانی که برای استفاده از گرمابه می‌آمدند حفظ شود.

ویژگی خاص گرمابه

گرمابه‌ها دارای ورودی با راهروهای بسیار طویلی هستند که در نزدیکی هشتی با چرخشی نود درجه فرد را به داخل راهنمایی می‌کنند. از دلایل ساخت این راهروی طولانی عقاید عامه است که بعد از خروج از گرمابه باید چهل قدم در راهروی خروجی قدم بر دارند تا به فضای بیرون برسند در غیر این صورت دچار بیماری می‌شوند. دلیل ساخت این نوع ورودی‌ها در ایران وجود بادهای بسیار سرد و پر سرعت در فصول سرد است که با ساخت این راهروی طولانی از ورود این بادها به داخل گرمابه جلوگیری می‌کردند. هر فضا با راهرو و هشتی از دیگر فضاها جدا می‌شود تا دما و رطوبت هر فضا نسبت به مکان مجاورش ناگهان تغییر نیابد و دمای هوا ناگهان افت نکند.

ساختار معماری گرمابه

در سردر حمام‌ها از اشکال دیو، رستم، شیطان و مالک دوزخ که اصطلاحا نقاشی قهوه‌خانه‌ای نام دارد استفاده می‌کرند. گرمابه در تمام شهرها و روستاهای ایران در کنار مساجد به صورت زوجی زنانه و مردانه ساخته شده است و قبل از اذان صبح باز می‌شدند. حمام‌ها در زیرزمین و از سطح زمین پایین‌تر ساخته می‌شده‌اند تا اولا از سرمای زمستان محفوظ باشد و ثانیا آب سطحی در جوی‌ها بتواند در بالاترین مخزن آن جاری شود. در قدیم سوخت حمام از خار بیابان، هیزم و فضولات حیوانات بوده است. معماران ایرانی در ساختمان حمام از سنگ، آجر، ملات شن و آهک استفاده می‌کردند. در زیر خزینه‌ی گرمابه، تون (آتش‌دان یا آتش‌خان) قرار داشته است. ظرف مسی بزرگی در کف خزینه تعبیه شده بود و در زیر آن آتش می‌افروختند تا در اثر عمل کنوکسیون یا همرفت رفته‌رفته آب خزینه در طول شب، گرم و برای استحمام در صبحگاهان آماده شود. اصلی‌ترین بخش‌های گرمابه‌ی ایرانی شامل بینه، میان‌در و گرمخانه بودند که براساس طب‌سنتی ایرانی طراحی شده بودند. هر بخش به گونه‌ای ساخته می‌شد تا سه فضای متفاوت از نظر دما (سرد، گرم، معتدل) را ایجاد کند. ساختمان حمام‌ها بر اساس چهار طبع یا مزاج اصلی شناخته شده در طب سنتی ایرانی یعنی گرم، سرد، خشک و تر طراحی می‌شوند. چون سلامت انسان را در تعادل بین این طبع‌ها می‌دانند. 

سردر

سردر از اجزای ورودی می‌باشد که به وسیله‌ی آن مدخل بنا را به طرق مختلف، مانند قاب‌بندی، تزیین و تغییر سطح معرفی می‌کند. گاهی سردر فضایی است نیم‌باز و ایوان مانند که به دلیل معماری آن که نباید داخل آن مشخص شود دارای فضای بسته‌ای است. بیشتر گرمابه‌ها دارای سردر ویژه‌ای هستند که در پیشانی ورودی آن‌ها نگاره‌های پهلوانی و عامه‌پسند می‌کشیدند. با عبور از سردر و گشتن از یک سری پله و چرخشی نود درجه به سربینه وارد می‌شویم که هدف از این چرخش، جلوگیری از دید مستقیم بوده است، که مانع از دید عابران داخل کوچه به درون گرمابه و همچنین از ورود ناگهانی هوای بیرون به حریم داخل گرمابه جلوگیری می‌شود.

سربینه

سردخانه، رختکن، سربینه یا بینه محلی است جهت آماده شدن برای ورود به گرمخانه و یا خروج از حمام که خانه‌ی اول گفته می‌شود. سربینه همچنین محلی برای کندن لباس و بستن لنگ و محلی برای مکث‌های متفاوت از قبیل انتظار برای خلوت شدن گرمخانه، انتظار برای خشک شدن پس از استحمام، انتظار برای همراه، استراحت، صرف چای و کشیدن قلیان نیز بوده است. هوای سربینه کاملا سرد و خشک است که در طب سنتی ایران معادل فصل پاییز شناخته می‌شود. در این فضا عموما خلط یا مزاج سودا در بدن انسان ایجاد می‌شود. از نظر معماری سقف سربینه معمولا گنبدی شکل است که اقطار و اضلاع آن را رنگ‌آمیزی و نقاشی می‌کرند. سربینه دارای حوض نسبتا متوسطی بوده است که شخصی که استحمام می‌کرد ابتدا پای خود را در آن می‌شست و بعد پای خود را روی قطعه سنگ‌هایی که حد فاصل حوض و سکو بود می‌گذاشته و بعد روی صفه سربینه که پوشش آن سنگ است می‌نشست. سربینه‌دار، لنگی را که اصطلاحا خشک می‌گفتند بر روی دوش استحمام کرده می‌انداخته است. معمولا سقف سربینه با چلچراغ برای روشنایی آذین می‌شده است و بر روی دیوارها تصویرهای خیالی از پهلوانان شاهنامه نقاشی می‌شد. استاد حمامی در کنار یکی از آن سکوها می‌نشسته است و دخل را کنترل می‌کرد.

سرخان یا میان‌در

سرخان یا میاندر جایی بود که مزاج تر و سرد ترکیب می‌شوند. این قسمت معادل با فصل زمستان است که خلط یا مزاج بلغم در انسان غلبه پیدا می‌کند. ارتباط سربینه با گرمخانه از طریق میان‌در صورت می‌گرفته است. این فضا به شکل دهلیز و پر پیچ و خم بوده است که با یک هشتی کوچکی ساخته شده می‌شد تا فرد بتواند با تاخیر از گرمخانه به سربینه برود. همچنین گرما و حرارت انباشته شده در گرمخانه به یک‌باره از حمام خارج نشود و انرژی را هدر ندهد. حد فاصل بین سربینه و گرمخانه، فضایی است که با هندسه‌ی خطی و تغییر جهت، از انتقال گرما از گرمخانه به بیرون جلوگیری می‌کند. میان سربینه و گرمخانه اختلاف دمای قابل ملاحظه‌ای وجود دارد و میاندر فضایی است که دمای میانگینی از دمای آن دو فضا را به وجود می‌آورد. در نتیجه افراد پیر و بیمارانی که نفس‌تنگی داشته‌اند و نمی‌توانستند در هوای بسیار گرم گرمخانه طاقت آورند در این مکان می‌نشستند.

آب‌ریزگاه

این فضا دارای ارتباط غیر مستقیم با سربینه و گرم‌خانه می‌باشد. از قسمت میان‌‌در یک راه به آب‌ریزگاه منتهی می‌شود که این فضا را کاملا از دیگر قسمت‌های گرمابه مجزا می‌کند. از آن جهت که میان‌در به عنوان فضای ارتباطی عمل می‌کند آب‌ریزگاه در کنار آن طراحی می‌شود تا پاکی بین حریم رعایت شود. 

گرم‌خانه

خانه‌ی سوم را گرم‌خانه می‌نامند که مزاج گرم و تر دارد و که معادل با فصل بهار است. در این فصل غلیان خون در بدن انسان به وجود می‌آید. این قسمت محل استحمام و شستشو بوده است. محل اصلی گرمابه معمولا به شکل هشت گوش یا چهار ضلعی با دیوارهای ضخیم ساخته می‌شده است که کف آن را قیراندود می‌کردند و روی آن را با ملات ساروج می‌پوشاندند. سقف گرم‌خانه از سقف بقیه‌ی قسمت‌ها مرتفع‌تر بوده است. طاق اصلی آن جام‌خانه نام داشت که حکم چراغ و سیستم روشنایی داشت. در گرم‌خانه، خزینه‌ی آب گرم و مخزن آب سرد وجود داشته است. معماران ایرانی در کف خزینه، صفحه‌ای 110 سانتی‌متر فلزی به قطر 60 سانتی‌متر قرار می‌دادند که حد فاصل بین آب و آتش زیر خزینه بود. به این شیوه، حمام همیشه آب گرم و سرد داشته است. خزینه‌ی آب گرم معمولا از در ورودی دور است و به همین دلیل در میان فضاهایی که دسترسی از گوشه‌ها به آن آسان‌تر است قرار می‌گیرد. حوضچه‌ها در طرفین جایی که محل تردد است قرار دارند و در اطراف آن فضاهای ساکتی برای مشتریان فراهم است. در برخی از قست‌های گرم‌خانه محل خصوصی‌تری قرار دارد تا اعمالی مثل حجامت در آن انجام شود.

خزینه

خزینه فضایی است برای آب کشیدن نهایی فرد استحمام کرده که در ضمن آب گرم حمام را تامین می‌کرده است. در کف آن دو جای تعبیه شده برای تیان وجود دارد! تیان، آهن هفت‌جوشی است که زیر آن آتش روشن کرده و با انتقال گرما به آب، آن را گرم می‌کرده است. سوراخ نسبتا بزرگی در دیوار خزینه را به گرم‌خانه متصل می‌کند. چند پله در دو طرف این دیوار برای بالا و پایین رفتن مردم قرار دارد. آب از انبار سرد به خزینه هدایت شده که بعد از گرم شدن به حوض آب‌های وسط گرمخانه می‌رفته است.

انبار آب

انبار آب سرد یا چال حوض فضایی است که آب را از چاه یا قنات کشیده و در آن انبار می‌کردند. این فضا طوری قرار گرفته است که از طرفی آب را بتواند به خزینه‌ی گرمخانه هدایت کند و از طرفی از پشت بام و محل چاه‌ها دسترسی داشته باشد. در دیوار حد فاصل گرمخانه و منبع آب سرد، طاقچه‌ای به سمت گرمخانه تعبیه شده است که لوله‌ای آب آن را مستقیما به سمت حوض‌های گرمخانه هدایت می‌کند.

تون خانه

در قدیم تون حمام‌ها عبارت بود از زیرزمینی دخمه مانند کنار خزینه‌ی آب گرم که شخصی در آن تون کوره‌ی حمام را اداره می‌کرده است. به این صورت که پای کوره نشسته و پارو پارو و مشت مشت مواد را در آتش کوره می‌ریزد و هر چند دقیقه یک بار آن را زیر و رو می‌کردند تا مشتعل‌تر شود و آب خزینه را گرم‌تر کند.

کلام آخر

با توجه به آن چه که گفته شد گرمابه‌ها در ایران خواستگاه آداب و رسوم بوده است و جایگاه ویژه‌ای را در میان افراد عوام و خاص داشتند. معماری آن با اندیشه‌ی معمارانه و هوشمندانه توسط معماران طراحی و ساخته شده است. برای آشنایی با مقالات معمار نگری با یلدامدتور همراه باشید.

اجزای گرمابه در معماری - هر کدام از بخش های گرمابه چه کاربردی داشتند؟ اجزای گرمابه در معماری - هر کدام از بخش های گرمابه چه کاربردی داشتند؟ 2020-01-19 14:53:38+3:30 2022-05-09 20:11:25+3:30 حمام از جمله بناهای مهم شهری و غیر مذهبی بوده است كه بیشتر در محله‌ها، راسته‌‌ی بازارها و یا گذرگاه‌های اصلی احداث می‌شده است. در دین‌های مختلف آیین شستشو، نظافت و تطهارت از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. طبق مدارک موجود توجه به پاکیزگی در ایران زمین به دوران قبل از اسلام و حتی پیش از زرتشت می‌رسد. گرمابه, اجزای گرمابه, بینه, سربینه, میاندر, میان در, سرخان, جام خانه, جامخانه, خزینه, تیان, تون خانه, تون, تونخانه, معماری ایرانی, پریسا همایونی Author info@yaldamedtour.com /fa/user-profile/10210 YaldaMedTour Barajin Salamat Road +98 Qazvin Qazvin, Qazvin Province, Iran. , info@yaldamedtour.com