شیوه مقاوم سازی بناهای تاریخی در برابر زلزله (قسمت سوم)

همان‌طور که در مقالات گذشته درباره‌ی شیوه‌ی مقاوم سازی بناهای تاریخی در برابر زلزله گفته شد برای جلوگیری از تخریب بناهای تاریخی یک سری اقدامات را باید انجام داد تا خسارات را به حداقل برساند. این اقدامات شامل ساخت سازه‌ و انتخاب نوع مصالح ساخت بنا می‌شود که می‌تواند خسارات و خرابی‌ها را به حداقل ممکن برساند. برای مطالعه‌ی شیوه‌های مقاوم‌سازی بناهای تاریخی در برابر زلزله با ایران‌نگری بمانید.

استفاده از کلاف چوبی

کلاف‌ها قطعات چوبی متصل به هم هستند که توزیع بار فشاری و کششی را در اجزای کل بنا همگِن می‌سازند و از فروپاشی کل مجموعه جلوگیری می‌نمایند. کلاف‌ها جزیی از سازه‌ی بنا هستند. مانند نعل درگاه، ستون و تیر. قابل ذکر است که کلاف‌های چوبی در بناهای تاریخی در میان نازکاری پنهان می‌شوند و در محل‌هایی که معمار نتواند آن‌ها را پنهان کند با دادن فرم و تغییر رنگ از دیده شدن آن‌ها جلوگیری می‌کند. کلاف‌های افقی قابل تقسیم به صورت زیر می‌باشد:

• کلاف افقی جزیی و کلی در مجموعه‌ی موازی صفحه‌ی XY
• کلاف عمودی جزیی و کلی در مجموعه‌ي موازی صفحه‌های XZ و YZ
• اضلاع بادبندی مورب
• کلاف کلی مجموعه، جمع‌بندی کلاف‌های بند 1 و 2 و 3
• کلاف افقی جزیی و کلی در مجموعه‌ی موازی صفحه‌ی XY

صفحه XY و صفحات موازی آن اشکوب بنا را تشکیل می‌دهند و اجرای بنا را با مصالح سنگ، آجر و خشت اجرا می‌کنند. این کلاف‌ها دارای اتصال نیم‌نیم هستند. این کلاف‌های کشی ممکن است در چند ردیف انجام شود و یک ردیف بیرونی را به هم متصل کند. اگر مواد و مصالح به کار رفته از لحاظ فرم و ابعاد همگن نباشند ایستایی لازم را ندارد. مانند سنگ لاشه با ملات ماسه آهک. برای همگِن کردن مواد و مصالح در بناهای تاریخی کلاف را با فاصله‌ از یکدیگر در بین ستون‌ها به کار می‌برند و در بین تمامی ستون‌های آجری این نوع کلاف دیده می‌شود.

کلاف عمودی جزیی و کلی موازی صفحه‌های xz

کلاف‌های عمودی جزیی از کل مجموعه‌ی قطعات چوبی موازی محور بوده است و در صفحات XZ و YZ قرار می‌گیرند.

• کلاف کشی در داخل دیوار مستقل

سنگی که در ته ستون قرار دارد، فضایی به قطر ستون چوبی دارد. ستون پس از گذر از وسط آن ادامه پیدا کرده است و به درپوش سنگ ازاره می‌رسد. نمای ازاره دیوار را سنگی تراشیده شده تشکیل می‌دهد. ستون‌های چوبی با تیرهای سرتاسری به هم متصل می‌شوند. در هیچ موردی ستون به تنهایی به تیر متصل نشده است و دارای زیرسری می‌باشد و در بعضی موارد دستک هم دیده می‌شود. سپس بر روی ته ستون، ستون و سرستون با تزیینات آجری روی آن اجرا می‌شود و با نیم آجر عقب نشینی نسبت به ازاره و ستون، دیوار چیده می‌شود، پس از آن کاه‌گل و با گچ، سفید می‌شود. در بعضی از موارد بین دو تا ستون، تیرچه‌هایی را به صورت هم جوار به هم وصل می‌کنند.

• ایوان سرتاسری چوبی با تزیینات و نازک‌کاری گچی

در تعدادی از خانه‌های عصر قاجار ایوان کل نمای اصلی را می‌پوشاند. این ایوان که کل سازه‌ی آن چوبی است و با نازک‌کاری کل شکل و فرم ایوان ستون دار با مصالح بنایی را نشان می‌دهد، دارای درِ اُرسی است که خانه را در برابر باد و باران محفاظت می‌کند. ستون‌های چوبی این ایوان مستقیما به زمین متصل نشده‌اند زیرا که در وسط ته ستون سنگی، حفره‌ای برای استقرار قلم ستون جاسازی و حفر شده است که انتهای ستون چوبی در آن جا داده می شود. بعد از نصب زیرسری روی ستون‌های گرده چوبی، تیر سرتاسری را به آن متصل می‌کنند. اگر طول تیر کافی نباشد، با اتصال فارسی بر، دو قطعه‌ی تیر را در محل تلاقی با زیرسری و ستون، با تسمه‌ی فلزی و میخ یکپارچه می‌کنند.

اگر قطر ستون اصلی از لحاظ فرم معمای نازک باشد با قراردادن قطعاتی از تیرهای کوچک چوبی، که فقط جنبه قطور نمودن ستون چوبی را دارند، به قطر ستون افزوده می شود ضمن آن که این قطعات باعث می‌شوند ملات بهتر به ستون چوبی چسبید شود. در حالت دیگر ممکن است با سازو (طناب ساخته شده از برگ درخت خرما) و میخ، اتصال گچ با ستون چوبی را امکان پذیر نمایند. سپس با گچ، فرم ستون سنگ تراش، گچبری و حتی رنگ آمیزی می‌شود. برای اجرای سرستون اقدام به ساختن تاق چوبی که رابط بین ستون و تیر اصلی می‌باشد، نموده و تیرچه‌ی چوبی حد فاصل بین کل بنا و ایوان ریخته می‌شود و کل نمای مجموعه را با گچ می‌پوشانند. سپس گچ‌بر اقدام به گچبری می‌کند که عمومابه شکل سنگ و آجر است و سپس آن را رنگ آمیزی می‌کنند. 

ستون های چوبی که همواره یکپارچه بوده است و حداکثر طول آن به شش متر می‌رسد، تابع ارتفاع بیرون بنا از زمین هستند. ولی تیرهایی که سرتاسری اجرا می‌شوند طویل‌تر هستند و از قطعاتی تشکیل می‌شوند که به روش‌های مختلف یکپارچه می‌شوند که رایج‌ترین آن‌ها فارسی‌بُر کردن تیر در محل  قرار گرفتن ستون است. هیچ ستونی بدون زیرسری به تیر اصلی مرتبط نمی‌شود. طول زیرسری همیشه چند برابر قطر ستون است که در بعضی موارد در سر ستون گچ بری روی آن را می‌پوشاند. برای اتصال ستون به زیر زبانه‌، آن را در ستون می‌گذارند و کل مجموعه به وسیله‌ی میخ و تسمه‌ی آهنی یکپارچه می‌شود.

• بادبندهای روی صفحه‌ی افقی

در فضاهایی که با چند ردیف ستون چوبی ساخته می‌شوند در بالاترین نقطه‌ی ستون روی تیرهای چوبی به صورت افقی  اجرا می‌شوند و قطری به منظور مهار کردن ستون‌ها و جلوگیری از جا به جایی نوک آن‌ها اجرا می‌کنند که به این روش بادبند کردن روی صفحه گفته می‌شود. احتمالا این نوع بادبند در مساجد کناره‌ی دریاچه ارومیه (بناب، عجب شیر، مراغه) وجود دارد. در شهر تبریز این نوع بادبند افقی دیده نشد ولی در چهلستون اصفهان مشهود است.

• بادبندهای مورب در صفحه‌ی قایم

بادبندهای مورب به علت مشکلات اجرایی یا نداشتن قطعه‌ی چوب طویل ولی امروزه مورد استفاده نیستند. ولی با نصب قطعات چوب مورب در کنار ستون‌ها، این روش را تصحیص کردند. محل در، پنجره و بازشوهای بزرگ می‌تواند حوزه‌ی خطرسازی در برابر نیروهای زلزله باشند ولی قاب‌های مقاوم در اجرای بازشوها می‌تواند مقدار تخریب را کاهش دهند. در بعضی از بناها، درهای ارسی تبدیل به قاب‌های چوبی شده‌اند، صفحات بادبند و نوع اجرا آن‌ها بسیار اهمیت دارد. استفاده از نوع مناسب بست و محل اتصال بین چوب‌ها به جای استفاده از میخ  باعث استحکام بیش‌تر چوب‌ها به هم می‌شود.

به حداقل رساندن تزیینات 

بر روی سازه‌ی بنا یک پوسته گچ زنده به قطر 3 میلی‌متر کشیده می‌شود و سپس خطوط هندسی بر روی گچ انتقال پیدا می‌کنند. گچ‌بر بخش زاید را ضخیم‌تر از بند آجر بریده و بر می‌دارد، بندهای تزییناتی ممکن است از بندهای آجری تبعیت کرده و یا طرح متفاوت با آجرچینی را به نمایش بگذارند و سپس اقدام به رنگ آمیزی آجرها می‌کنند که وزن بسیار سبکی دارند. تخریب و سقوط نازک‌کاری صرف نظر از آسیب مستقیم آن، به علت ریختن، تغییراتی عمده در فرم فضا ایجاد می‌کند که ممکن است در شرایط بحرانی مانند زلزله، خطرناک باشند. به این دلیل  در بعضی از شهرهای ایران کمتر از تزیینات آویزان مانند مقرنس استفاده می‌شود. در تبریز، یزدی‌بندی کمتر دیده می‌شود و به جای آن کاربندی به کار گرفته می‌شود. ارتباط نازک‌کاری با سازه به سه صورت می‌باشد.

• نازک‌کاری که با سفت‌کاری بنا ساخته شده یعنی بخشی از سفت کاری‌ها، تزیینی نیز می‌باشد
• نازک‌کاری که پس از پایان سفت کاری به بنا الحاق شده است
• نازک‌کاری که پس از سفت کاری با چوب یا ساز و طناب برگ درخت خرما آویزان می‌شود

کلام آخر

با توجه به آن چه در مجموعه‌ی مقالات شیوه‌ی مقاوم سازی بناهای تاریخی در برابر زلزله گفته شد اقدامات انجام شده در طول تاریخ می‌تواند بناهای تاریخی را با توجه زلزله خیز بودن آن شهر از تخریب محافظت نماید و نیروهای فشاری و کششی را که در اثر زلزله به بناهای تاریخی وارد می‌شود دفع نماید. در ایران بسیاری از بناها در طول تاریخ زلزله ایران دچار آسیب‌های فراوانی شدند. امروزه نیز در زلزله‌ی اخیر که در کرمان رخ داد بسیاری از بناهای تاریخی ما را دچار آسیب‌های جبران ناپذیری شدند. یکی از مواردی که باید امروزه در بناهای تاریخی ایران به کار برد توجه و اهمیت به این بناها است که در مرمت نگری خلاصه می‌شود. با مرمت و مقاوم سازی بناها امکان آسیب در برابر نیروهای فشاری و کششی را به حداقل ممکن می‌رسانیم. برای ادامه مطالعه در باب مرمت‌نگری با ایران‌نگری بمانید.

شیوه مقاوم سازی بناهای تاریخی در برابر زلزله (قسمت سوم) شیوه مقاوم سازی بناهای تاریخی در برابر زلزله (قسمت سوم) 2019-10-20 14:27:55+3:30 2022-03-01 20:05:59+3:30 برای جلوگیری از تخریب بناهای تاریخی یک سری اقدامات را باید انجام داد تا خسارات را به حداقل برساند. این اقدامات شامل ساخت سازه‌ و انتخاب نوع مصالح ساخت بنا می‌شود که می‌تواند خسارات و خرابی‌ها را به حداقل ممکن برساند. حفظ میراث تاریخی, حفاظت از میراث تاریخی, مقاوم سازی, مقاوم سازی بنا, مقاوم سازی بناهای تاریخی, زلزله, مرمت بناهای تاریخی, پریسا همایونی Author info@yaldamedtour.com /fa/user-profile/10210 YaldaMedTour Barajin Salamat Road +98 Qazvin Qazvin, Qazvin Province, Iran. , info@yaldamedtour.com