شیوه مقاوم سازی بناهای تاریخی در برابر زلزله (قسمت دوم)

زلزله یکی از عوامل طبیعی است که تا امروز بسیاری از بناهای تاریخی را در زمان‌های مختلف از بین برده است، مثل زلزله کرمان درسال 1382 که ارگ بم را دچار آسیب‌های بسیاری کرد. برای مقاوم سازی در برابر زلزله معماران ایرانی روش‌های مختلفی را انجام داده‌اند که در این مقاله به آن می‌پردازیم. همان طور که در قسمت اول مقاوم سازی بناهای تاریخی در برابر زلزله گفتیم شیوه‌های متفاوتی برای جلوگیری از تخریب بناهای تاریخی در برابر زلزله وجود دارد که چند مورد آن توضیح داده شد و در این مقاله به ادامه شیوه مقاوم سازی بناهای تاریخی در برابر زلزله می‌پردازیم. با ایران‌نگری بمانید.  

قرار دادن بنا در عمق زمین

احداث بنا در خاک، مشکلات‌ متفاوتی را برای بناهای تاریخی به وجود ‌می‌آورد و ارتباط زیرزمین را با محیط خارج مشکل می‌کند. دریافت نور طبیعی و دسترسی به محیط بیرون یکی از این مشکلات است. زیرزمین‌هایی که دارای طبقات زیادی هستند، نمی‌توانند نور را از طریق نورگیرهای سقفی دریافت کنند و این موضوع مشکلات را بیشتر می‌کند. قرار دادن بنا در دل خاک در مقابله با زلزله همیشه دارای طرح مشخص است اما ایجاد پنجره و درهای باربر که درون خاک قرار دارند نیازمند جزییات بسیار ویژه و مخصوص هستند.

گویا که نبودست به جز زیر زمین / از حادثه فلک دگر جای گریز (قدسی)

 هنگام مطالعه متون قدیمی به موارد متعددی اشاره شده است که به هنگام وقوع زمین لرزه افرادی که در بنایی که در زیر زمین مستقر بوده‌اند جان سالم به در برده‌اند. برای مثال حکایتی مربوط به زلزله در 1133 هجری قمری در تبریز نقل می‌شود.

از غرایب زلزله تبریز آن که در سال 1333 هجری قمری فتاح نام مرد حمامی که خانه او در محله میرمیر بود احوال زن اوست که در آن زلزله به شیب زمینی که پنیر گذاشته بودند می رود و در آن اثنا زلزله واقع {می}شود و تمامی عمارت خراب شده و شیب زمین نیز و درش و روزنه اش مسدود می شود و زن حامله بوده است. مدت سه ماه و بلکه بیشتر در زیرزمین می ماند. بعد از آن که به تعمیر عمارت بنا گذاردند. تا بدین دستور بیرون می آورند، همراه بچه اش.

و در سال دیگر مربوط به زلزله سال 1193 هجری قمری آمده است:

دسته از آنان ناگهان دیدند که از ته زیرزمین یک خانه ویران، نوری از روزنی سوسو می زند با شگفتی دیدند که مردی با آسودگی خاطر بر روی زمین نشسته بر روی زانوی خود کاغذی را در دست لوله کرده و در نور شمع مستغرق در نوشتن و مشق کردن است؛ بعد از آن زلزله که اهالی در زیرزمین بودند پدرم با آن سیخ آهنین درگاهی کاوید من و مادرم خاک‌ها با دست به دین سو می‌زدیم تا تاب برفت. مادر گفت پدر را بحمدالله این زمین را خدای عزوجل نگاهداشت. پدرم گفت هوا کم است خواهیم مرد، روزنی یافتیم همه نجات پیدا کردیم.

تنها بنایی که در زلزله تبریز تا امروز باقی مانده است بنای مسجد بنی هاشم است که تا سال 1371 برای کارشناسان میراث فرهنگی ناشناخته بود. این بنا را در زمان احداث خیابان سرباز در شرق تبریز (حداقل 40 سال قبل) پیدا می‌کنند. معمار این بنا را با تفکری هوشمندانه ساخته است تا در برابر زلزله محافظ بماند. استقرار بنا با سقف پوسته‌ای و مصالح بنایی در درون خاک، مقابله با رانش را توسط بناهای همجوار امکان‌پذیر ساخته است. معمار توانسته با پوشش منحنی سقف بناهایی مانند حوض خانه، حمام، آب انبار و... را به واسطه نیروی فشار خاک با خیز بسیار کمتری اجرا نماید. قوس‌ها با خیز کم و بدون تیزه خیلی بهتر از قوس‌های تیزه دار با خیز زیاد است. زیرا که نیروی افقی حاصل از زلزله را به جرزهای مقابل خود انتقال داده و احتمال شکستن قوس کمتر می شود.

سبک سازی  بنا از راه تغییر مواد و مصالح 

به علت کمبود منابع تامین چوب در ایران، تکنولوژی ساخت بناهای چوبی نسبت به بناها با مصالح بنایی دیگر، کمتر است. تزیینات وابسته به معماری با مصالح چوبی مانند منبت و خراطی نسبت به تزیینات با مصالح بنایی مانند کاشی‌کاری، گچ‌بری، آینه کاری از محدودیت بیشتری برخوردار است. آسیب‌پذیری چوب در برابر رطوبت، موریانه، حشرات، قارچ و حریق باعث عدم استفاده از چوب در ساخت و ساز بناهای تاریخی است ولی در مقابل آن سنگ به راحتی در بعضی مناطق قابل دسترسی است. در بناهای تاریخی برای استفاده راحت از سنگ با توجه به رطوبت زیاد خاک جرزهای سنگی را به هم کلاف می‌کنند. زیرا که در بعضی موارد دیوار شامل نعل درگاه و تاقچه بوده است و فضای زیرزمین با تاقی آجری با خیزِ کم پوشانیده شده است. در بعضی از خانه‌ها ممکن است در زیرزمین، حوض‌خانه ساخته شود که باشکوه‌ترین و پرتزیین‌ترین بنا در کل مجموعه می‌باشد. اگر بنا زیرزمین نداشته باشد، حوض خانه در همکف ساخته می‌شود ولی همواره جرزهای زیر تاق را با آجر و ملات ماسه آهک می‌سازند. جدول زیر نشان دهنده مشخصه ها و ارزش ساختمانی مصالح می باشد.

در بناهای تاریخی طبقه همکف با چند پله از سطح زمین فاصله می‌گیرد و دارای جرزهای آجری هستند که نازک‌تر از جرزهای سنگی می‌باشند. به استثنای کلاف چوبی که زیر سقف در بالای تاقچه و پنجره‌های تخت، کلاف چوبی وجود دارد. در طبقه های بالا حجم چوب به کار رفته به صورت عمودی افزوده می‌شود. حتی در مواردی دیده شده است که بالای نعل درگاه صندوقه سازی می‌شود تا وزن بنا را کم‌تر کند. به علت شرایط ویژه آب و هوایی در ایران در نقاط مختلف زندگی شبانه روی پشت بام (شام و خوابیدن) سنت می‌باشد و تمهیداتی چون انبار رخت خواب روی بام، دسترسی آسان به پشت بام، دیوارهای جداکننده از حریم همسایه به چشم می خورند و از خانه‌های ایرانی دارای بهار خواب یا مهتابی می‌باشند.

کاهگل تنها عایق در برابر برف و باران بوده است که با بارندگی زیاد مشکلاتی را در پشت بام به وجود می‌آورد. برای حل این مشکل، با افزایش شیب بام، حرکت آب را سریع‌‌تر می‌کند تا از نفوذ آب بر روی بام کاسته شود. این شیب تا بیشر از 8 درصد می‌رسید و با دوپوش نمودن پشت بام، سنگینی بار را کاهش می‌دهد که بعدا با ورق آهن این نوع بام‌سازی تبدیل به شبه خرپا با شیب یک طرفه و دوطرفه انجام می‌شود. در خانه‌های روستایی برای به دست آوردن این شیب تیر ریزی را به صورت شیب‌دار انجام می‌دهند، ضمن آن که بخشی از تیر به صورت طره از بیرون دیده می‌شود که رُخبام بنا روی آن نصب می‌شود.

کلام آخر

با توجه به آن چه گفته شد برای مقاوم سازی بناهای تاریخی در برابر زلزله می‌توان روش‌هایی را انجام داد تا این بناها را در برابر بلایای طبیعی مانند زلزله مقاوم ساخت. سبک سازی بناها، قرار داد بنا در دل خاک، کاهش تزیینات و... از جمله اقدامات است که می‌توان خسارات وارده بر اثر زلزله در بناهای تاریخی را کاهش دهد. در معماری ایرانی ما مواردی رو به رو می شویم که شاید در ظاهر جزیی از تزیین بنا باشد ولی با تحلیل و بررسی‌ها در زمینه سازه‌های معماری به این نتیجه می‌رسیم که علاوه بر زیبایی نقش سازه‌ای بسیار مهمی را ایفا می‌کنند. مانند صندوقه سازی و آجرچینی. برای آشنایی بیشتر با این روش ها در بناهای تاریخی با ایران‌نگری بمانید.

شیوه مقاوم سازی بناهای تاریخی در برابر زلزله (قسمت دوم) شیوه مقاوم سازی بناهای تاریخی در برابر زلزله (قسمت دوم) 2019-10-16 14:44:41+3:30 2021-11-09 16:11:40+3:30 احداث بنا در خاک، مشکلات‌ متفاوتی را برای بناهای تاریخی به وجود ‌می‌آورد و ارتباط زیرزمین را با محیط خارج مشکل می‌کند. دریافت نور طبیعی و دسترسی به محیط بیرون یکی از این مشکلات است. زیرزمین‌هایی که دارای طبقات زیادی هستند، نمی‌توانند نور را از طریق نورگیرهای سقفی دریافت کنند و این موضوع مشکلات را بیشتر می‌کند. سبک سازی  بنا, مقاوم سازی, مقاوم سازی بنا, مقاوم سازی بناهای تاریخی, زلزله, پریسا همایونی Author info@yaldamedtour.com /fa/user-profile/10210 YaldaMedTour Barajin Salamat Road +98 Qazvin Qazvin, Qazvin Province, Iran. , info@yaldamedtour.com