شیوه مقاوم سازی بناهای تاریخی در برابر زلزله (قسمت اول)

مطالعه بر روی بناهای تاربخی در ایران بیانگر این واقعیت است که مقاومت سازه‌های سنتی در برابر زلزله از شیوه‌ی ساخت و ساز بناهای تاریخی نیست و عدم مقاومت این بناها در برابر زلزله یک تفکر اشتباه درباره بناهای تاریخی است. زیرا که با پژوهش در این زمینه پی می‌بریم که سازه‌ها و مصالح سنتی دارای مقاومت زیادی در برابر فشار در زمینه های مختلف هستند. زلزله یکی از آسیب‌هایی است که در طول تاریخ بسیاری از بناها را تحت شعاع قرار داده است و در این مقاله سعی بر توضیح چگونگی مقاوم‌سازی بناهای تاریخی در برابر زلزله داریم. برای مطالعه این مقاله با ایران‌نگری بمانید.

بررسی تاریخی زلزله 

نمونه‌های برجای مانده از بناهای تاریخی و اسناد تاریخی گواه این ادعا می‌باشد که وقوع زلزله‌های متعدد در شهرهای ایران و سعی در مقابله با آن سبک ویژه‌ای از معماری را به وجود آورده است، که شامل حذف عناصر آسیب رسان، استقرار بنا در عمق زمین (ریشه دار شدن بنا در خاک) سبک کردن بخش‌های فوقانی به منظور پایین آوردن مرکز ثقل، کلاف کشی افقی و قایم با چوب به منظور تامین انسجام بنا، به حداقل رساندن تزیینات، مستند‌سازی زمین لرزه روی بنا به صورت نوشتاری و تعمیراتی مکتوب می‌باشد. پس از هر زمین لرزه که با کشتار و تخریب فراوان همراه است، افکار عمومی تا مدتی به آن می‌پردازند و این اتفاق توسط ناظران، سفرنامه نویسان، شعرا و... ثبت و نگارش می‌شود. به این طریق تجربیات، نسل به نسل منتقل می‌شود. طراحان و معماران راه کارها و تمهیداتی را برای حفظ جان مردم از طریق مقاوم سازی بناها در برابر زمین لرزه اتخاذ نموده اند. استفاده از متون تاریخی و گزارش‌ها در خصوص زمین لرزه و بازتاب آن بر روی آثار در ایران و خارج از ایران سابقه طولانی دارد.

هر خشت ز سرمنزل امید به جایی ست / از بس که زمین دل ما زلزله دارد (طبعی سیستانی) 

گذشت خواری لیک این از آن بود بدتر / که هر زمان بزمین اندر اوفتد زلزال (قطران)

کتاب «تاریخ زمین لرزه‌های ایران» نوشته ن.ن.آمبرسیز و س.پ.ملویل در سال 1982 میلادی از جمله نگارش کتاب و مقالات در باب زلزله است. ایران به واسطه قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم و جاده‌های ارتباطی بسیار مهم از موقعیت ویژه‌ای در طول تاریخ برخوردار بوده است. بنابراین می‌بایست جهت پیشگیری از خطرات احتمالی زلزله، کلیه ضوابط ساخت بناها در برابر زلزله رعایت شود. بعد از هر زمین لرزه، اگر حجم تخریب زیاد باشد ممکن است به جا به جایی شهر بیانجامد. مانند زمین لرزه قوچان و کرمانشاه در سال 1336. خاک‌های حاصل از بناهای فرو ریخته باعث می‌شود سطح شهر با خاک سست پر شود و برای احداث مجدد ساختمان‌ها و پی سازی با مشکل شدید رو به رو شوند. این مقاله در یلدامدتور با استناد به اشعار، باورها، گزارش‌ها و اسناد مکتوبی که بیان‌گر ویژگی‌های بناها و عناصر معماری است و در جهت مقابله با زلزله گردآوری شده نوشته شده است. لازم به توضیح است که مرمت آثاری که بر اثر زلزله تخریب شده اند فقط در صورت یافتن جزییات در بناهای تاریخی و مستندسازی آن باید انجام باشد.

روش‌های مقاوم سازی و مقابله با زلزله در طیف گسترده‌ای قرار می‌گیرند که به قرار زیر است.

• حذف عناصر آسیب رسان
• استقرار بنا در عمق زمین (ریشه داشتن بنا در خاک)
• سبک کردن بخش های فوقانی و پایین آوردن مرکز ثقل
• کلاف کشی افقی و قایم با چوب به منظور تامین انسجام بنا
• به حداقل رساندن تزیینات الحاقی
• بافت آجری پیوسته در پی سازی
• مرمت ساختمان های آسیب دیده از زلزله و بازیافت مصالح و مستند سازی زمین لرزه روی بنا به صورت نوشتاری و تعمیراتی مکتوب

حذف عناصر آسیب رسان

مناره‌ها که رفیع‌ترین و شاخص‌ترین عنصر معماری سنتی ایرانی می‌باشند به دلیل ناپایداری و آسیب پذیری در برابر زلزله و آسیب‌رسانی به بناهای هم جوار خود، کمتر به چشم می‌خورند و به لحاظ شکل، ظاهری متفاوت به خود می‌گیرند. اصولا از ویژگی‌های معماری چسبیدن مناره‌ها به بدنه بنا از سطح زمین است که به بدنه بنا در طرفین سردر و یا ایوان اصلی متصل شده است و اندکی مرتفع‌تر از بنا می‌باشند. در مطالعه متون تاریخی به اشعاری برمی‌خوریم که به نقل قول از شعرای قدیم به ناپایداری و تخریب مناره‌ها به واسطه زلزله و خسارات ناشی از آن اشاره کردند. در کتاب «مجمل فصیحی» در خصوص زلزله در سال 671 ﻫ. ق چنین آمده است.

زلزله در این سال در تبریز واقع شده است و بسیاری از خانه ها خراب شد و سرمناره ها بیفتاد در زمان آباقاخان چنگیزی در سنه احدی و سبعین و ستمایه دو دانگه از شب گذشته بود که زلزله پیدا شد، مردم در خواب بودند، مناری چند را سر بیفتاد و پاره ای خانه خراب شد، مردم همه از شهر بدر رفتند و در باغ ها و بیرون ها مقام کردند. 

همچنین در اشعار و گفتار میربقایی آمده است:

زمین از لرزه چون دریا خروشید / منار از خاک چون فواره جوشید

تزلزل تا بحدی اشتلم کرد / که رفتی هر طرف دیوار چون موج

چنان بگرفت طوفان زمین اوج / که کوه از یکدگر پاشید چون گرد

به سرخاب اندران حالت رسیدم / تلی از سوده شنجرف دیدم

غبارش بسکه هر سو می برد باد / منار از گردبادم می دهد یاد

اما از آن جا که با حذف منار، یکی از عناصر مشخصه مهم معماری از دید مردم از میان می‌رفته است، سازندگان ضمن حذف آن اقدام به جایگزینی مناره با میل نموده‌اند. از دید مردم میل و منار دارای ویژگی‌های ظاهری تقریبا برابرند ولی با این تفاوت که منار از حجم و ساختاری سنگین‌تر و پیچیده‌تر برخوردار است و در واقع میل را می‌توان ساده‌ترین حالت منار دانست، تا جایی که به صورت ستون نما با ظاهر آجری، گچی، کاشی و یا سنگ ساخته شده است. مصالح اصلی میل و منار ستونی چوبی است که مستقیما با ساختار بنا عجین می‌شود. همچنین در میان نوشته‌های پ.م.ژوبر جهان‌گرد فرانسوی که از راه عثمانی به ایران آمده بود حوالی سال 1220 ﻫ. ق به این نکته در باب تبریز اشاره شده و او این چنین می نویسد.

تبریز امروز، نظر به وسعت خاک و میزان تجارت، دومین شهر ایران بشمار می رود. مناره های مسجدها کوتاه تر از مناره های مسجدهای ترکیه است. بیم از پیش آمد زمین لرزه به مردم آموخته است که مردم عمارات را زیاد بلند نمی سازند، مساجد مناره ندارند.

عموما مناره‌ها به خصوص گلدسته‌های آن که از همگِنی کمتری برخوردار هستند و هنگام زلزله در معرض فرو ریختن و تخریب بیشتری می‌باشند، ضمن فرو افتادن و تخریب خود باعث تخریب مضاعف اطراف خود نیز می‌شوند. تفکر و تلاش برای مقاوم سازی در برابر زمین لرزه تاثیر خود را در مورد فرم گنبدها نیز گذاشته است. در تبریز به منظور مقاوم سازی در برابر زمین لرزه گنبد را به صورت دوپوش پیوسته اجرا می‌کردند. از این موارد می‌توان به گنبدهای دوپوش پیوسته گنبد سلطانیه و مسجد کبود تبریز اشاره نمود. در حذف نمونه‌های آسیب رسان در بناهای تاریخی به حذف میل و جایگزین آن منار بر می‌خوریم.

کلام آخر

زلزله یکی از مهم‌ترین بلاهای طبیعی است که باعث تخریب بسیار از بناهای تاریخی در سال های متوالی در ایران شده است. از جمله آن که باعث از دست رفتن بزرگ‌ترین بنای خشتی در ایران، ارگ بم شد. این امر باعث تدبیر معماران و مهندسان در باب مقاوم سازی بناهای تاریخی شده است که روش‌های مختلفی را در این جهت اندیشیده‌اند که به چند نکته در این مقاله اشاره شد. برای آشنایی با مقالات در باب مرمت‌نگری و معماری نگری با ایران‌نگری بمانید.

شیوه مقاوم سازی بناهای تاریخی در برابر زلزله (قسمت اول) شیوه مقاوم سازی بناهای تاریخی در برابر زلزله (قسمت اول) 2019-10-13 10:17:22+3:30 2022-05-09 20:11:25+3:30 مطالعه بر روی بناهای تاربخی در ایران بیانگر این واقعیت است که مقاومت سازه‌های سنتی در برابر زلزله از شیوه‌ی ساخت و ساز بناهای تاریخی نیست و عدم مقاومت این بناها در برابر زلزله یک تفکر اشتباه درباره بناهای تاریخی است. زیرا که با پژوهش در این زمینه پی می‌بریم که سازه‌ها و مصالح سنتی دارای مقاومت زیادی در برابر فشار در زمینه های مختلف هستند. زلزله, مقاوم سازی, مقاوم سازی بنا, مقاوم سازی بناهای تاریخی, مناره, منار, میل, میل و منار, پریسا همایونی Author info@yaldamedtour.com /fa/user-profile/10210 YaldaMedTour Barajin Salamat Road +98 Qazvin Qazvin, Qazvin Province, Iran. , info@yaldamedtour.com