نام های دیگر مکان

• مقبره الجایتو

موقعیت جغرافیایی گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه، در شهر سلطانیه در استان زنجان قرار دارد و یکی از شاهکارهای معماری دوره اسلامی است.

سیر تاریخی و فرهنگی

در بسیاری از متون تاریخی و سفرنامه‌ها، به عظمت این بنای باشکوه اشاره شده و بسیاری از شرق‌شناسان و باستان‌شناسان غربی نیز اهمیت فوق‌العاده آن را مورد تاکید قرار داده‌اند. بنای تاریخی گنبد سلطانیه یکی از بناهای تاریخی است که به دستور سلطان محمد خدابنده یا الجایتو و با تولیت و نظارت خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی در طول سال های 702 تا 712 هجری قمری ساخته شده است. كار بازسازی گنبد سلطانیه از سال 1348 آغاز شده و در این مدت گنبد سلطانیه در 9 دوره مورد بازسازی قرار گرفت. برای استحكام بنای گنبد سلطانیه در طی سال های 1353 و 1354 در داخل ستون‌ها و طاق نماها و دیوارها بتون تزریق شد و بالا‌خره پس از سال ها داربست‌های فلزی از اطراف این بنا برچیده شدند و پس از 30 سال مرمت این بنا به پایان رسید.

معماری گنبد سلطانیه

این گنبد نخستین گنبد دو جداره در جهان است که نمی‌توان نمونه‌ای قدیمی‌تر از آن در جهان یافت و ابداع گنبد دو پوسته پیوسته برای اولین بار در تاریخ معماری جهان در این بنا صورت گرفته است. پوسته بیرونی گنبد با کاشی های فیروزه ای پوشیده شده است. ضخامت گنبد 160 سانتی‌متر و فضای خالی بین دو پوسته 60 سانتی‌متر است. سیستم دو جداره بودن گنبد در ارتباط با مسایل ایستایی قابل بررسی است، به طوری که به لحاظ بالا بودن مقاومت بنا در لنگرهای خمشی و برشی، آن را توخالی و بنا را در مقابل زلزله آسیب‌ناپذیر كرده است.

كاشی‌های طلایی رنگ و منقش و هشت گوش تربت خانه و ازاره‌های آن از لحاظ هنر كاشی کاری فوق‌العاده ممتاز و كم نظیر است. پلان همکف و طبقه اول بنا با فضاهای اطراف مرتبط با گنبد، نزدیک به مستطیل و ادامه مجموعه در طبقه دوم و سوم دارای پلان هشت ضلعی است. این بنا از سه فضای گنبدخانه، تربت‌خانه و سردابه تشکیل شده است. گنبد آرامگاه الجایتو، با ارتفاع 48/50 متر و قطر دهانه 24/40 متر، بزرگ‌ترین گنبد تاریخی در ایران و بزرگترین گنبد آجری در جهان است. گنبد سلطانیه از نظر ارتفاع، پس از کلیسای سانتاماریا دلفیوره در فلورانس با 86 متر ارتفاع و مسجد ایاصوفیه در استامبول که 56 متر بلندی دارد، سومین گنبد مرتفع جهان است.

این گنبد نخستین گنبد دو جداره در جهان است که نمی‌توان نمونه‌ای قدیمی‌تر از آن در جهان یافت و ابداع گنبد دو پوسته پیوسته برای اولین بار در تاریخ معماری جهان در این بنا صورت گرفته است.

در فضای گنبدخانه، 8 جرز سنگین با عرض 6/78 متر قرار دارد که وزن 1600 تنی گنبد را به شالوده‌ها منتقل می‌کنند. سطح مقطع هر کدام از این جرزها حداقل 50 مترمربع و بار وارده بر آن 200 تن محاسبه شده است. قطر داخل بنا 25 متر است، در محل اتصال هر دو ضلع، دو ستون قطور و مرتفع در جوار هم ساخته‌اند. هر ستون به وسیله یک قوس جناغی به ستونی كه در انتهای همان ضلع قرار دارد، متصل شده است. در نتیجه در هشت ضلع بنا، هشت طاق مرتفع به وجود آمده است. حد فاصل قوس‌ها در طاق مجاور را، با آجر پوشانده‌اند، در قسمت فوقانی طاق‌ها، طوق زیرین گنبد ساخته شده است و روی آن ساق گنبد را به صورت دایره بنا كرده‌اند. بنا در این قسمت، از هشت ضلعی به صورت دایره در آمده است و بر روی ساق گنبد، گنبد عظیم و رفیع بنا را استوار كرده‌اند، که فاصله از نوک گنبد تا كف بنا 52 متر است.

تزیینات داخلی بنای گنبد سلطانیه شامل گچ بری، مقرنس كاری، كاشیكاری، خطوط تزیینی و تزیینات آجری متنوع است. گنبد سلطانیه مجموعه‌ای بی‌نظیر از اصیل‌ترین هنرهای تزیینی ساختمانی ایران زمین است. بر روی دیوارهای داخلی بنا، طرح‌هایی به خط بنایی با تركیب كاشی آبی رنگ و آجر، كلمات الله، محمد و علی و تلفیق كلمات محمد و علی و تركیب‌های پیچیده هندسی از كلمه علی ساخته شده است.

گنبد سلطانیه از نظر ارتفاع، پس از کلیسای سانتاماریا دلفیوره در فلورانس با 86 متر ارتفاع و مسجد ایاصوفیه در استامبول که 56 متر بلندی دارد، سومین گنبد مرتفع جهان است.

این بنا کاربردی به عنوان ساعت آفتابی دارد که با نوری که از سوراخ اصلی گنبد می‌تابد، نشان‌دهنده زمان ظهر، نوری که از پنجره‌های بزرگ می‌تابد نشان‌دهنده ساعت و نور پنجره‌های کوچک نشان‌دهنده حدود دقیقه است. 

ارزش های خاص گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه به عنوان شاهکاری از معماری دوره اسلامی، بزرگترین گنبد تاریخی در ایران و بزرگترین گنبد آجری در جهان است. این گنبد نخستین گنبد دو جداره در جهان است که نمی‌توان نمونه‌ای قدیمی‌تر از آن در جهان یافت. در این آرامگاه، برای نخستین بار در تاریخ معماری ایران در سطح پیچیده و مفصل از هنر کاشی‌کاری استفاده شده است. گنبد سلطانیه سومین گنبد مرتفع جهان پس از کلیسای سانتاماریا دلفیوره در فلورانس و مسجد ایاصوفیه در استامبول نیز است.