میل و مناره در بناهای تاریخی (قسمت اول)

منار یا مناره در بناهای تاریخی به معنای جای نور و آتش می باشد و در اصطلاح به بنای بلندی اطلاق می شود که در کنار بنایی مذهبی، مانند مسجد ساخته می شود. در دوره قبل از اسلام مناره ها را میل می نامیدند و کارکردی متفاوت از مناره های امروزی داشته است. در آن زمان برای مسافرانِ در راه، در میل، آتش روشن می کردنند. با ظهور دین اسلام و گسترش ساخت مسجد، این میل ها در کنار مساجد و مقبره ها دیده می شوند، ولی این میل ها از دوره سلجوقی نقش سازه ای در مساجد و مقبره ها ایفا می کنند. برای آشنایی بیشتر با میل و مناره و نقش سازه ای آن در بناهای تاریخی با یلدامدتور همراه باشید.

میل و مناره

میزان اهمیت مناره ها و میل ها بر همگان روشن است. علاوه بر نشانِ مذهبی، که از بالای آن صدای اذان به گوش مسلمانان می رسد، مناره ها نشان و عنصر مهمی در معماری ایرانی و فرهنگ های مختلف هستند که علاوه بر کاربرد سازه ای، یکی از عناصر تزیینی در معماری نیز به شمار می روند. مناره، جای آتش و نور و به طور واضح تر آتشگاه و محل روشنایی است که کلمه «برج راهنمایی» در دوره قبل از اسلام نیز بدان اطلاق می گردید. تاریخ ساخت اولین مناره در اسلام روشن نیست. زیرا مساجد اولیه اسلامی چندین بار مورد تعمیر قرار گرفته اند. شاید مسجد دمشق اولین مسجدی بود که دارای مناره بوده است و می توان دوران ظهور آن را دوره اُموی دانست. به طوری که از متون تاریخی متوجه می شویم ظاهرا اولین موذنه‌ای (جایی که موذن اذان می‌گوید) که به شکل مناره های فعلی ساخته شده است، موذنه مسجد جامع بصره بود که آن را «زیادبن ابیر» در سال 44 هجری قمری هنگامی که از طرف معاویه والی آن جا بود بنا نمود.

مناره های دوران اسلامی در ایران اکثرا استوانه های نزدیک به مخروط هستند و گاهی نیز مناره شبیه منشور دیده می شود، مانند منار مسجد جامع نایین. مناره ها در ایران با مصالح گچ و آجر ساخته می شده است و برخی از آن ها با کاشیکاری های زیبا و برخی با تزیینات آجری مزین شده‌اند. البته در ایران جنبه تزییناتی مناره قوی‌تر بوده و مناره‌های ایران به واسطه ارتفاع زیادی که داشته‌اند برای اذان گویی به کار نمی‌رفته و موذن بالای مسجد اذان می‌گفته است.

ساختار مناره

به طور کلی مناره از پنج جز اصلی تشکیل می‌شود.

• پایه

پایه مناره به صورت‌های چهار، هشت یا دوازده گوشه ساخته می‌شود. پایه در جایی ساخته می‌شود که محل مناره را حفر می کنند تا به زمین سخت برسد و به تواند ساقه و پیکره مناره را نگهداری کنند.

• ساقه

ساقه بر روی چنین پایه ای به شکل استوانه و یا مخروطی ساخته می شود. ساقه بر روی چنین پایه ای به شکل استوانه و یا مخروطی ساخته می شود. ساقه مناره به دلیل انحنای آن و واقع بودن در معرض مستقیم وزش باد از لحاظ ایستایی باید دارای فرم ایده آلی باشد.

• سرپوش

سرپوش را پس از این که پایه و بدنه مناره ساخته شد به عنوان جایگاهی برای موذن بنا می کنند. شکل سرپوش و جایگاه موذن مطابق ساختمان بدنه و ساقه است. مهمترین نقطه مناره همان سرپوش و جایگاه موذن است و معمولا در اطراف سرپوش دیوار کوتاه و یا نرده ای می کشند و بالای آن سقف و سایه بانی قرار داده می شود.

• راس

در سردر منار سایبانی به اشکال مختلف ساخته می شد که راس نام دارد.

• پلکان

علاوه بر این اجزا مناره دارای پلکانی است که انسان بتواند از آن بالا رود. این پله ها یا از روی زمین یا از بالای بام مسجد و یا از داخل موذنه شروع می شود. معمولا در دیوار ساقه منار سوراخ هایی جهت روشنایی پلکان ها قرار داده می شود. پلکان اکثر مناره های دوران اسلامی ایران در داخل واقع بوده و به وسیله جداره خارجی مناره محصور شده است. در اطراف مناره محوری نسبتا باریک به بالا می رود. این شیوه بر خلاف برخی برج‌های قبل از اسلام ایران است که از جمله آن می توان برج آتش فیروز که پلکان آن در خارج و در هوای آزاد قرار گرفته است و بر دور محوری قطور می گردد را نام برد.

تاریخ مناره

مناره های مساجد ایران از قرن 1 تا 5 هجری قمری ساده و منفرد و گاهی وصل به بنا و گاهی با فاصله از بنا ساخته می شد. در حالت کلی می توان گفت که می توانسته اند در هر کجای بنا بسته به نظر احداث کنندگان، مناره قرار بگیرد. ولی از اوایل قرن 7 با قرارگیری جفت مناره در مدخل بنا کم کم مناره ها جای خود را در بنا یافتند. ذکر این نکته ضروری است که انتخاب شکل استوانه ای مناره ها و قرار دادن تزیینات بر آن بی دلیل نبوده و دلایل گوناگونی داشته است.

از جمله از لحاظ روانی به دلیل دایروی بودن مقطع مناره از هر طرف که به آن نگاه کنند به یک شکل دیده می شود و مخصوصا تریینات روی آن به یک شکل دیده شده و این مساله وحدت جهات را تشدید می کند. ارتفاع بلند مناره ها نیز نوعی از عظمت و زیبایی را القا می کردند. استاد دانشگاه و دانشمند، مرحوم علی نقی وزیری درباره «عظمت» می گوید:

عظیم نقطه مقابل قشنگ است. این واژه یک نوع زیبایی خاص شدیدی را توصیف می کند که به وسیله مشاهده موجودات یا اشیایی که دارای عظمت و جلال و جذبه هستند احساس می‌گردد. 

انواع مناره در ایران

قرن 5 و 6 هجری شمسی را می توان دوران شکوفایی معماری مناره در ایران دانست. در این دوره مناره سازی به حدی به درجه تکامل رسید که می توان مناره را شاهکاری از هنر و معماری و نشانی از ذوق و سلیقه معماران آن زمان به حساب آورد. زیباترین نمونه‌های تکامل معماری مناره را در بعضی از مناره های سلجوقی می توان دید. این مناره ها 2 یا 3 طبقه‌اند و دارای 2 یا 3 موذنه (جایی که موذن اذان می‌گوید) و تاج می‌باشند.

مناره های ایران را می توان به 3 دسته تقسیم کرد:

• مناره های استوانه ای

اغلب دارای بدنه ای ساده و یا دارای تزیینات‌ بسیار کمی هستند که برای مثال می توان به مناره مسجد جامع تفرش و مناره شیخ دانیال خنج لارستان اشاره کرد.

• مناره های مخروطی 

این نوع مناره ها غالبا کشیده و به صورت مخروط می باشد و به عبارت دیگر سطح قاعده مناره در پایین از مقطع فوقانی آن بزرگتر است و این امر باعث ایستایی بیشتر مناره می گردد. به عنوان مثال می‌توان از مناره های دامغان، سمنان، بسطام و... نام برد. از نکات قابل توجه در بعضی از مناره هایی که در قسمت پایین دارای پلان چند ضلعی می باشند وجود طاق نما در اضلاع چندگانه است که با ایجاد سایه روشن و القای زیبایی، بنا را از حالت خشک و یکنواختی خارج می سازد.

• مناره های منشوری

این نوع مناره که معدودی از آن در ایران به چشم می خورد، عبارت است از طرحی چند ضلعی که هر چه رو به بالا می رود از قطر قاعده آن کاسته می شود. مناره بلند و زیبای مسجد جامع نایین و مناره کوتاه مسجد امام حسن عسگری آمل از جمله این مناره های منشوری هستند.

بعد از مطالعه انواع مناره ها می توان علاوه بر تقسیم بندی فوق، تقسیم بندی دیگری نیز برای مناره ها پیشنهاد کرد و آن با در نظر گرفتن پلکان های آن هاست. که با توجه به این موضوع مناره ها به 3 دسته تقسیم میشوند:

•  منارهای تک پلکانی
•  منارهای دو پلکانی
• مناره هایی که از ابتدا با دو پلکان شروع می شود ولی فقط یکی از آن ها به بالای منار می رسد

کلام آخر

با توجه به مطالبی که گفته شد آنچه در میل و مناره بسیار حایز اهمیت است شکل سازه ای و تزینات آن است که علاوه بر زیبایی در بنا می تواند نقش سازه ای و کاربردی بسیار مهمی را نیز در بناهای تاریخی ایفا کند. مناره در بناهای تاریخی ایران علاوه بر زیبایی ظاهری که نقش چشمگیری در معماری دارد نقش سازه نگهدارنده بنا را نیر ایفا می کند. با بررسی مناره ها با ظرافت تمام می توان به هوشمندی معماران ایرانی پی برد که چگونه زیبایی در دل کاربرد جای داده شده است. برای ادامه مطالب در باب میل و مناره در بناهای تاریخی در قسمت دوم میل و مناره با یلدامدتور بمانید.

میل و مناره در بناهای تاریخی (قسمت اول) میل و مناره در بناهای تاریخی (قسمت اول) 2019-09-11 14:22:00+3:30 2024-06-08 21:41:21+3:30 منار یا مناره در بناهای تاریخی به معنای جای نور و آتش می باشد و در اصطلاح به بنای بلندی اطلاق می شود که در کنار بنایی مذهبی، مانند مسجد ساخته می شود. در دوره قبل از اسلام مناره ها را میل می نامیدند و کارکردی متفاوت از مناره های امروزی داشته است. مناره, منار, میل, میل و منار, موذنه, مناره های استوانه ای, مناره های مخروطی, مناره های منشوری, پریسا همایونی Author info@yaldamedtour.com /fa/user-profile/10210 YaldaMedTour Barajin Salamat Road +98 Qazvin Qazvin, Qazvin Province, Iran. , info@yaldamedtour.com