میل و مناره در بناهای تاریخی (قسمت دوم)

comment-add افزودن دیدگاه (5.00 | 1) img 1 دقیقه ymt علاقه‌مندی‌ها ymt افزودن اصلاحیه
میل و مناره در بناهای تاریخی (قسمت دوم)
نویسنده: پریسا همایونی
بازدید: 3698
ایجاد: 14:38:12 2019/09/11
بررسی: 17:41:34 2023/11/20

همان طور که در قسمت اول میل و مناره در بناهای تاریخی گفته شد علاوه بر زیبای تزییناتی که در این مناره ها وجود دارد، مناره نقش ساختار سازه ای را نیز در بناهای تاریخی ایفا می کند. این نشان دهنده تفکر هوشمندانه معماران ایرانی است. مناره ها در گذشته برای راهنمایی مسافران استفاده می شده است که در آن آتش روشن می کردند تا راهنمای راه برای آن ها باشد. مصالح عمده در ساخت مناره ها آجر بوده است و مناره ها در دوره سلجوقی به اوج شکوفایی خود رسیده بودند. برای مطالعه ادامه مطلب میل و مناره با ایران گری همراه باشید.

دکل

دکل، ستون مدور یا چند ضلعی است که در مرکز مناره ساخته می شود و پلکان های مارپیچی به دور آن می پیچد و به بالا می روند. این دکل یا ستون مرکزی در پایین دارای ضخامت زیادی است که در بعضی اوقات قطر آن به بیش از 1/5 متر می رسد. به تدریج هر چه به طرف بالا می رود از ضخامت آن متناسب با کم شدن قطر بدنه مناره کم می شود. برای مثال می توان از دکل مناره مسجد علی در اصفهان نام برد که ضخامت آن در پایین 1/60 متر و در بالا به 39 سانتی متر کم می شود. قطر دکل مدور منار مسجد برسیان در پایین 82 سانتی متر و در بالا 72 سانتی متر است. به طور کلی مصالح اصلی دکل با آجر و سنگ و گچ ساخته شده است. گاه جهت استحکام بیشتر دکل از سرب مذاب نیز استفاده می شده است. مانند مناره های بارگاه حضرت معصومه (س) در قم. لازم به یادآوری است که دکل مناره های قبل از اسلام بسیار قطور بوده است و در دوران اسلامی عموما قطر این دکل ها باریکتر و ظریفتر شده است.

پلکان ها

پلکان های مناره ها عموما از روی نقشه، بر خلاف حرکت جهت عقربه ساعت می باشد. به عبارت دیگر پله ها به صورت مارپیچی مانند باد بزن حول محور مرکزی دکل می پیچد و تا تاج مناره ادامه می یابد. پلکان های مناره فیروز آباد در بیرون و در فضای باز قرار دارند. ولی در مناره های دوره اسلامی پلکان ها ظریف تر و به شکل مثلثی در داخل مناره قرار می گیرند. در مناره های مخروطی شکل، با باریک شدن بدنه مناره، به تناسب از قطر دیوار و دکل نیز کم می شود، به طوری که هنگام بالا رفتن در قسمت بالا یعنی گلوگاه گنبد، تنگی دهانه بنا کمتر احساس می‌شود. مهم‌ترین خاصیت پله‌های مارپیچی داخل مناره این است که به بنا حالت فنری می‌دهد و به مناره در برابر ارتعاش و زلزله، ایستایی بیشتری می‌بخشد. به خصوص این که شکل مدور مناره باعث می‌شود که منار در برابر نیروی باد نیز به راحتی مقاومت کند.

نورگیر

نورگیرها روزنه های بزرگ و کوچکی هستند که در بدنه مناره تعبیه شده و نور داخل پلکان‌ها را تامین می‌کنند. گاه نورگیرها آن قدر بزرگ هستند که حالت پنجره ای به خود می گیرند. در مناره های سنگ بست و مناره رهروان علاوه بر پنجره بزرگ، از روزنه های کوچک در جای جای بدنه نیز استفاده شده است. وجود چنین پنجره هایی در کمرکش مناره، این مساله را تداعی می کند که در کنار این مناره ها بناهایی وجود داشته که پشت بام آن ها محاذی این پنجره ها بوده است و در حقیقت این پنجره ها مدخل ورودی مناره ها نیز به حساب می آمده اند. اما این مساله در مورد مناره هایی که پنجره هایشان در محل بالاتری تعبیه شده مورد وثوق نیست. چنین به نظر می‌رسد که از این پنجره، علاوه بر نورگیری جهت اذان گویی نیز استفاده می شده است.

1- وجود بخش هشت ضلعی پایین منار باعث ایستایی منار شده است. نسبت به وقتی که منار تا پایین حالت استوانه‌ای داشته باشد زیرا هشت ضلعی از نظر ایستایی از شکل دایره مقاوم‌تر است.

2-  نیروی فشاری منار که در واقع همان حجم مصالح می باشد در سه راستا به پی منتقل می‌شود. نیروی فشاری منار به پی منتقل شده و از طریق پی این نیروها در راستای 45 درجه در تمامی جهات به خاک زیرین آن منتقل می شود.

3- فشار وارد بر بدنه در بالا بسیار بیشتر از پایین است، زیرا اولا نیروی عمودی وارد بر اجزا بنا در پایین بیشتر از بالاست. ثانیا نیرویی که در اثر وزش باد بر منار وارد می‌شود در بالای بنا بیشتر از پایین است زیرا باد در ارتفاع بالا با سرعت بیشتری می وزد و در نتیجه نیروی بیشتری وارد می‌کند.

4- در شکل زیر چگونگی قرار گیری تیرهای چوبی در داخل مناره و بین پله‌ها نشان داده شده است. هرچه ارتفاع منار زیادتر می‌شود فاصله این تیرها با یکدیگر کمتر می‌شود.

5- در ساخت مناره ها استثنائاتی نیز در پلکان‌ها و مدخل ورودی دیده می‌شود که از لحاظ معماری کمال اهمیت را دارد و آن مناره‌هایی هستند که دارای دو مدخل ورودی و پلکان می‌باشند، که یکی مخصوص صعود و دیگری مخصوص پایین آمدن از منار می‌باشد.

6- میل‌ها یا مناره‌های با مقطع دایره در برابر باد نیروی کمتری متحمل می‌شوند و در نتیجه ایستایی بهتری دارند. با توجه به این امر، در مناطق مختلف ایران بخصوص مناطق باد خیز مناره‌ها مقطعی دایره دارند. همچنین منارهایی مشاهده می‌شود که با چند ضلعی شروع می‌شوند و به دایره می‌رسند یعنی آن قسمت از منار که تحت نیروی شدیدتری از باد قرار می‌گیرد، مقطع دایره به خود میگرد.

تاج یا کلاهک

بدنه مناره در نقطه گلوگاه به وسیله چند رشته مقرنس کاری و یا پیش آمدگی مقعر گونه مانند گل نیلوفر یا گل شیپوری باز شده با افزایش مقطع عرضی به صورت دایره یا چند ضلعی در می آید. این مقطع به دست آمده نعلبکی مناره را که جایگاه موذن است به وجود می‌آورد. دیوارهای مناره در وسط تاج یا جایگاه موذن بسیار باریک شده و به صورت ستون موزونی در آمده و از سرپوش تاج نیز خارج می‌شود و گاه به ارتفاع 2 یا 3 متر بالاتر از سقف تاج مناره ادامه می‌یابد. برای جلوگیری از سقوط موذن معمولا در اطراف جایگاه دیواری کوتاه یا نرده ای مشبک فلزی یا چوبی با انواع گره بندی به کار رفته که زیبایی خاصی به مناره می بخشد. ناگفته نماند که سقف تاج مناره نیز با اشکال مختلف و فرم های متعدد جلوه‌گر می‌شود.

تحلیل نیرو در مناره

فرم مناره که شبیه استوانه است به دلیل نزدیک تر شدن مرکز ثقل آن به تکیه گاه نسبت به استوانه، ایستایی بیشتری دارد. تخریب این گونه فرم در صورتی است که مرکز ثقل از 1/3 تکیه گاه خارج شود. به دلیل خارج شدن دیوارهای جرز اصلی از حالت قائم و متقارن بودن فرم مناره در واقع این جداره به هم تکیه داده شده و مقداری از نیروی وزن آن خنثی می شود. نیروی فشاری مناره که در واقع همان حجم مصالح می باشد در سه راستا به پی منتقل می شود. محور اصلی و میانی جداره‌های طرفین که هر سه حالت این نیروها را به دلیل اتصال سه جداره مذکور به وسیله پله های مناره که در حقیقت یک نیروی واحد می باشد، برآیندی از این سه نیرو است. نیروی فشاری منار به پی منتقل شده و از طریق پی این نیروها در راستای 45 درجه در تمامی جهات به خاک زیرین آن منتقل می شود.

تیرهای چوبی وظیفه یکپارچه کردن عناصر بنا را به عهده دارند تا در برابر نیروهای خارجی وارد بر بنا از انهدام آن جلوگیری شود. با وجود این عناصر کششی مناره حالت فنری به خود می گیرد و انعطاف پذیر می شود. این تیرهای چوبی در پایین مناره با فاصله بیشتر و در بالا با فاصله کمتری از یکدیگر بدنه را به دکل می دوزند. نحوه اتصال و درگیری عناصر کششی تیرهای چوبی با بدنه و دکل مناره در این شکل به صورت یک حدس ارایه شده است. نمونه های دیگر برای این اتصال در مطالب آمده است. این تیر های چوبی وظیفه هماهنگ کردن رفتار پوسته مناره با دکل را بر عهده دارند. بدین ترتیب که هنگام ایراد نیروهای خارجی بر بدنه بنا که مهمترین و معمولترین آن نیروی باد می باشد، مناره دچار ارتعاش می شود و برای ممانعت از انهدام بنا هنگام ارتعاش باید تمام عناصر سازنده آن هماهنگ با یکدیگر ارتعاش کنند. انجام این امر به عهده عناصر کششی است که وظیفه اتصال پوسته و دکل را نیز بر عهده دارند. بدین ترتیب کل بنا حالت فنری پیدا می کند. این حالت با اضافه شدن پلکان به بنا افزایش می یابد و در برابر نیروهای خارجی انعطاف پذیر شده و منهدم نمی شود.

تاثیر فرم مقطع در ایستایی مناره

فرم مناره تاثیر به سزایی در نیروی وارد بر آن و در ایستایی بنا دارد. زیرا که فرم های مختلف دارای مقاومت های مختلفی در برابر نیروی باد هستند. سرعت باد در همه موارد با هم برابرند و نیز سطح مقطع ها با یکدیگر مساوی اند.میل ها یا مناره هایی با مقطع دایره در برابر باد نیروی کمتری متحمل می شوند و در نتیجه ایستایی بهتری دارند. با توجه به این امر، در مناطق مختلف ایران به خصوص مناطق بادخیز مناره ها مقطعی دایره دارند. همچنین مناره هایی مشاهده می شود که با چند ضلعی شروع می شوند و به دایره می رسند یعنی آن قسمت از منار که تحت نیروی شدیدتری از باد قرار می گیرد، مقطع دایره به خود می‌گردد.

کلام آخر

با توجه به آنچه در مقاله میل و مناره در بناهای تاریخی ایران گفته شد، مناره یکی از عناصر مهم و شاخص معماری در بناهای مذهبی اسلامی بوده است. مناره ها علاوه بر نقش تزییناتی نقش سازه ای را نیز در معماری ایفا می کنند و شکل مدور آن برای ایستایی بیشتر در برابر باد و زلزله است. یکی از قدیمی ترین میل و مناره ها را می توان در مسجد جامع سمنان و مسجد دامغان مشاهده نمود. یکی از زیبایی های سازه ای در مناره ها پلکان آن است که گاهی آن را در بیرون بنا و گاهی در داخل بنا می توانیم ببینیم. برای مطالعه بیشتر درباره مرمت بناهای تاریخی با یلدامدتور بمانید.

img

دیدگاه‌ها

پاسخ کاربر مهمان

کاربر مهمان

17:04:43 2023/11/20

عالی بود ممنون

comment-add افزودن دیدگاه