مرمت و احیای قنات قنات؛ میراث ملموس ایران

ﻗﻨﺎت؛ میراث ﻣﻠﻤﻮسی اﺳﺖ ﻛﻪ ایران خواستگاه این فناوری کهن است. بسیاری از پژوهشگران حفر قنات را به دوره‌ی هخامنشیان نسبت دادند ولی با بررسی دقیق درباره‌ی تاریخ، مشخصا عمر قنات به دوره‌ی آهن می‌رسد. طبق آمار یونسکو 60 درصد قنوات موجود در 35 کشور جهان، متعلق به ایران است، که بعضی از این قنوات به ثبت جهانی نیز رسیده‌اند. حال با این توضیحات که در مصالب گذشته در باب قنات گفته شد شایسته است که این میراث ملموس که به نگهداری آب کمک کرده است مرمت و احیا شود. برای آشنایی با مرمت و احیای قنات با یلدامدتور همراه باشید.

تعریف قنات

قنات‌ها مجاری زیرزمینی هستند که آب سفره‌های زیرزمینی را به سطح زمین هدایت می‌کنند. این آب حاصل از قنات برای مصارف آشامیدنی، کشاورزی و... به کار می‌رود. بیشترین قنات‌های ایران در استان‌های خراسان رضوی، خراسان جنوبی، یزد، اصفهان، کرمان و همدان قرار گرفته است. حفر قنات به تونل‌سازی شباهت بسیاری دارد، ولی با این تفاوت که از آن خیلی پیچیده‌تر است. دانستن اصول پیدایش و حرکت آب در زیر زمین برای حفر قنات بسیار ضروری است. روش سنتی که برای حفر قنات از زمان قدیم وجود داشته است تا عصر حاضر، تغییر و تحولات چندانی در آن ایجاد نشده است. برای حفر قنات اعمال زیر انجام می‌شود.

• گمانه زنی
• ترازکشی
• تعیین محل میله‌ها
• طول پشته‌ها
• جهت کوره
• چاه کنی
• کوره کنی

آسیب شناسی قنات

متاسفانه در سالیان گذشته به دلیل حفر چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق بدون مجوز و بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آب‌های زیرزمینی با کاهش شدید سطح آب سفره‌های زیرزمینی در دشت‌های مختلف کشور مواجه هستیم. این مساله موجب از دست‌رفتن و خشک‌شدن تعداد زیادی قنات (در حدود هزار رشته قنات) و از بین رفتن تعادل بیلان آب‌های زیرزمینی که طی سالیان گذشته توسط قنوات مورد حفاظت قرار گرفته بود، شده است. به عبارت دیگر در طی چند سال اخیر شاهد معضلات زیادی در بخش‌ آب‌های زیرزمینی کشور بودیم. نکته‌ی مهم و قابل توجه در این زمینه این است که اُستادکاران در امر مرمت قنات در ایران بسیار افراده سالخورده و قدیمی هستند و متاسفانه با توجه به تحولات سال‌های اخیر اقداماتی جهت انتقال این تجربیات مفید و ارزشمند به مرمت‌گران و مهندسان نسل جوان صورت نگرفته است و ترس از این است که این شاهکار استحصال آب به فراموشی سپرده شود و در نتیجه به تخریب این شاهکار مهندسی معماری بیانجامد.

امروزه تلاش بسیاری جهت احیا و حفاظت از قنات‌ها انجام می‌شود، اما هنوز هم بسیاری از قنات‌ها در معرض خشک‌شدن هستند و این به دلیل عدم ‌توجه به قنات، عدم نظارت و مدیریت مناسب در زمینه‌ی قنات، ضعف علمی و آموزشی در باب قنات، خشكسالی در ایران، عوامل مخرب انسانی، احداث چاه‌های عمیق و ورود فاضلاب‌های شهری به حریم قنات، تخلیه‌ی زباله در چاه‌های قنات، اجرای برنامه‌های عمرانی از قبیل احداث شهرک، فرودگاه‌ها و... بدون توجه به آسیب به  قنات‌ها و در نتیجه‌ی عدم حفاظت حریم آن‌ها هنگام اجرای طرح‌های عمرانی است که مرگ تدریجی قنات‌ها را افزایش داده است.

دلایل حفاظت و نگهداری از قنات‌ها

بعضی از قنات‌ها با وجود مرمت و احیا به یک مکان گردشگری تبدیل شده‌اند. در ایران نمونه‌های بسیاری وجود دارد. از جمله قنات کیش که بعد از مرمت به مکانی گردشگری تبدیل شده است.

• قنات‌ها ﻣﻴﺮاث مملموس و ﺗﺎریخی هستند که سابقه‌ی دیرینه در ایران دارند.
• ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ زﻳﺴﺖ‌محیطی قنات‌ها سازه‌های سازگار با محیط شناخته شده‌اند.
• قنات‌ها ضمن ایجاد کیفیت مطلوب آب در چرخه‌ی کاملا طبیعی دایما در حال گردش هستند.
• با مرمت و احیای قنات نیاز به هیچ‌گونه انرژی نیست و به صورت کاملا طبیعی آب استحصال می‌شود.
• ساخت قنات جدید بسیار گران و پرزحمت و زمان‌بر است. بنابراین مرمت و احیای آن بسیار مقرون به صرفه‌تر است.

احیای و مرمت قنوات

خشک‌سالی و کم‌آبی یکی از معضلات در ایران است، که باعث عدم تغذیه‌ی کامل آب سفره‌های زیرزمینی شده است از طرفی برداشت زیاد از این سفره‌ها سطح آب آن را بسیار پایین برده و باعث کم‌آبی قنات‌ها شده است. آب بسیاری از این قنات‌ها به طور کل خشک شده است. در مواردی که کم‌آبی یا خشک‌شدن قنات تنها بر اثر خشک‌سالی بوده است ولی چاه در آن منطقه حفر شده باشد، می‌توان با لای‌روبی قنات، کف کنی و افزودن بر طول قنات به آب بیشتری دست یافت و قنات را از خشک شدن نجات داد. هم چنین در صورتی که آب اضافه در منطقه وجود داشته باشد می‌توان تغذیه‌ی مصنوعی را انجام داد. اما در مواردی که سطح آب بر اثر حفر بی‌رویه‌ی چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق پایین رفته باشد و موجب خشک‌شدن یا کم‌آب شدن قنات شده باشد. در این صورت با سه حالت می‌توان قنات را نجات داد.

حالت اول: با توجه به چاهی که در نزدیکی قنات حفر شده است و آب زیادی از آن برداشت شده اما قنات هنوز آب‌دار است. در این حالت اگر از فعالیت چاه جلوگیری شود، قنات خشک نمی‌شود و برای پرآب‌شدن، طبق شرایط طبیعی باید بر طول آن اضافه شود.

حالت دوم: چنانچه قنات بر اثر حفر چاه و برداشت زیاد آب خشک شده باشد ولی سطح هنوز خیلی پایین نرفته است و حدود نیم متر پایین‌تر از کف مجرای قنات است. در این صورت اگر از فعالیت چاه جلوگیری شود، می‌توان قنات را از طریق افزایش طول آن دوباره احیا کرد. معمولا به ازای هر یک متر که سطح آن پایین می‌رود، باید حدود دویست متر بر طول قنات اضافه شود.

حالت سوم: اگر قنات بر اثر حفر چاه خشک شده باشد و سطح آن چندین متر پایین‌تر از سطح کف مجرای قنات رفته باشد. در این صورت هر اقدامی برای نجات قنات بی‌فایده است، زیرا سطح آب خیلی پایین رفته است و باید چند صد متر بر طول قنات شود تا شاید آب‌دار شود که در این صورت مقرون به صرفه نیست.

مراحل مرمت قنات

قوانین و آیین‌نامه‌های موجود در رابطه با مرمت قنات بر گرفته از قوانین حفر چاه دستی، دستورالعمل حفر قنات، تجارب جهانی مرمت و احیا و پژوهشگران درباره‌ی قنات تدوین و تنظیم شده است. 

تعیین سرپرست

ساخت و نگهداری از قنات‌ها نیازمند حضور گروهی آب‌شناس و چاه‌کن که سرپرستی آن‌ها را مقنی به عهده دارد است. از شروع تا پایان عملیات احیای و مرمت قنات که شامل خاک‌برداری، به‌کارگیری نیروی انسانی و... به عهده‌ی سرپرست و ناظر پروژه‌ی مرمت است.

تجهیزات جهت ایمنی و کار

پیمان‌کار و استادکاران بسته به نوع مرمت و کار در پروژه باید اطمینان کامل حاصل کنند که موارد ایمنی توسط کارفرما رعایت می‌شود.

مقدمات اولیه در (باربری، لای‌روبی و...) 

استفاده از بالابرهای برقی برای تخلیه‌ی بار و هر گونه عملیات در حین مرمت به خصوص قنات‌هایی که عمق آن‌ها بیشتر از 15 متر است. بهترین نمونه‌ی این دستگاه‌ها نوع برقی آن است که دارای مزیت‌هایی نسبت به موارد سنتی است و استفاده از سیم بکسل برای جلوگیری از سقوط اجسام! استفاده از کلاه ایمنی برای تمامی افراد حاضر در پروژه الزامی است. روشن‌کردن آتش و هر گونه دود ممنوع است. زیرا که باعث ایجاد خفگی و از بین رفتن اکسیژن موجود در فضای کوره‌ی قنات می‌شود.

عملیت حفر 

قبل از هر گونه عملیات حفر باید بررسی و طرح مرمت جهت مرمت قنات‌ صورت گرفته باشد. بررسی قنات قدیمی، فاضلاب‌ها، پی‌ها و همچنین استفاده از استادکاران با تجربه بسیار حایز اهمیت است.

عملیات حفر میله

برای جلوگیری از سقوط و نشست خاک باید آستانه‌ای به ارتفاع 15 سانتی متر با مصالح مقاوم ساخته و تعبیه شود. 

کلام آخر

مرمت و احیای قنات‌ها در ایران هزینه‌ای مقرون به صرفه‌تری دارد تا ایجاد قنات مجدد، پس برای حفظ و نگهداری این قنات‌ها باید آموزش‌هایی جهت حفظ و نگهد‌اری برای کشاورزان و گردشگران داده شود. ﻓﺮﻫﻨﮓ‌ﺳﺎزی و ﺗﺮﻏﻴﺐ ﻛﺸﺎورزان ﺑﻪ راه‌اﻧﺪازی شرکت‌های ﺳﻬﺎمی زراعی و ﺗﻌﺎونی‌ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺑﺎ ﺣﻤﺎﻳﺖ دوﻟﺖ، مشخص کردن حرایم قنات و به کارگیری روش جدید در مرمت قنات می‌تواند راهکاری موثر در جهت حمایت افراد در حفظ و نگهداری قنات‌های ایران؛ این میراث ملموس و باارزش باشد. برای آشنایی بیشتر درباره‌ی مقالات مرمت نگری با یلدامدتور همراه باشید.

مرمت و احیای قنات - قنات؛ میراث ملموس ایران مرمت و احیای قنات - قنات؛ میراث ملموس ایران 2020-04-29 16:39:16+3:30 2022-05-09 20:11:25+3:30 ایرانیان باستان در چندین هزار سال قبل دست به ابتکار جدیدی زده که به آن قنات یا کاریز گفته می‌شود. با قنات می‌توان مقدار قابل توجهی از آب‌های زیرزمینی را جمع‌آوری کرد و به سطح زمین رساند تا آب آن در تمام طول سال بدون هیچ کمکی از درون زمین به سطح آن جاری شود. پژوهشگران معتقدند که بهره‌برداری از قنات ابتدا در ایران صورت گرفته و در دوره‌ی هخامنشی توسط ایرانیان به عمان، یمن و آفریقا نیز راه یافته است. قنات, مرمت قنات, مرمت میراث تاریخی, کاریز, حفظ میراث تاریخی, حفاظت از میراث تاریخی, پریسا همایونی Author info@yaldamedtour.com /fa/user-profile/10210 YaldaMedTour Barajin Salamat Road +98 Qazvin Qazvin, Qazvin Province, Iran. , info@yaldamedtour.com