نام‌های دیگر مکان

• مدرسه آقا بزرگ
• مسجد آقا بزرگ

موقعیت جغرافیایی مسجد مدرسه آقا بزرگ

بنای زیبای مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان در خیابان فاضل نراقی این شهر قرار دارد. این بنا در محله خواجه تاج الدین در بافت قدیمی شهر کاشان و نزدیکی بقعه خواجه تاج الدین واقع شده است. 

سیر تاریخی و فرهنگی

مسجد و مدرسه‌ آقا بزرگ کاشان شاهکاری از معماری قاجاریه و زمان پادشاهی محمدشاه در سال 1258 هجری است كه به دست حاج محمد تقی خانبان ساخته شده است. گفته می‌شود این بنا بر روی خرابه‌های به جا مانده از زلزله‌ سال 1192 هجری ساخته شده و شبستان ضلع شمالی آن با نام شبستان 40 ستون از الحاقات بعدی بناست كه پس از مرمت آن افزوده شده است. طرح اصلی بنا در ابتدا به صورتی بوده که از چهار طرف به فضای باز دسترسی داشته باشد تا چرخش هوا، هوای گرم و خشک را تعدیل کند اما با ساخت شبستان 40 ستون این دسترسی محدود شد و سپس با ساخت شبستان سوم در ضلع غربی فضای درونی عمارت به کلی بسته و محدود شد. دو سکوی پیرنشین در جلوی مسجد، فضای ورودی مسجد را تعریف می‌کنند. این پیرنشین‌ها از ویژگی معماری ایرانی است و جهت استراحت عابران در ورودی بناها تعبیه می‌شدند. ناصرالدین شاه پس از بازگشت از سفر فرنگ دستور تغییراتی را در بنا صادر کرد. از جمله آن ها تبدیل پنجره‌های اروسی اصیل ایرانی به درگاه‌هایی با دو نیم دایره بود که در معماری ایرانی جایگاهی ندارد. تغییر دیگر تعویض درب‌های قدیمی بود که بر اثر فرسایش آن توسط موریانه‌ها، با درب‌های آهنی تعویض شد. البته در سال‌های اخیر به کوشش سازمان ملی حفاظت از آثار باستانی مجددا به درب‌های چوبی ارسی تغییر یافت.

معماری مسجد مدرسه آقا بزرگ

از مهم‌ترین بناهای تاریخی ایران مسجد و مدرسه‌ آقا بزرگ است. این بنا به واسطه‌ معماری ویژه و استفاده از سبک معماری مدارس چهارباغ و سبک اصفهان در رده‌ باشکوه‌ترین بناهای اصیل و ماندگار ایرانی قرار دارد. طرح کلی بنا، گنبد و شبستان آن، عظمت بنا و نقشه‌ منحصر به فرد جهت مقابله با گرمای محیط و استفاده از خاک برداشت شده در ساخت خود بنا، شاخصه‌هایی است که شکوه و دلربایی آن را دو چندان کرده است. 

در طرح این مسجد از فنون معماری خاصی استفاده شده که تنها مختص معماری اصیل ایرانی و سبک اصفهان است. علاوه بر آن تزیینات سردرب و سقف مسجد، مقرنس‌ها و کنده کاری‌های گچی، نقاشی‌های دیوارهای جلوخان و استفاده از کاشی‌های رنگین در دو طرف درگاه از جلوه‌های مختص مسجد آقا بزرگ است. شیوه‌ ساخت بنا به سبک گودال باغچه است که مزایای آن علاوه بر افزایش مقاومت بنا در برابر زلزله، دفع گرما و طوفان شن در کویر و حفظ ویژگی درونگرایی مسجد در مورد استفاده از خاک گودبرداری شده در ساخت ساختمان بنا نیز هست. درب ورودی مدرسه با تعداد زیادی میخ آهنی تزیین شده است. نقش این میخ‌ها درون درب چوبی به جهت استحکام درب می‌باشد. به هنگام حملات در جنگ‌ها مردم در مسجد جمع می‌شدند و وجود این میخ‌ها باعث می‌شد نتوانند با تبر در را بشکنند. از طرفی با زنگ خوردگی این میخ‌ها درون درب موریانه‌ها در آن نفوذ نمی‌کردند و چوب آن دچار فرسایش نمی‌شد. در نتیجه این درب پس از سال ها هنوز هم سالم است. 

این مسجد از بخش‌های مختلفی شامل حیاط خلوت، شبستان و محراب تشکیل شده که با هنرمندی تمام به هنر گچ‌بری، کاشی‌کاری، کتیبه نویسی، مقرنس کاری و نقاشی مزین شده است. با وجود زیبایی و شکوه در تزیینات آن و مهارت استادکاران کاشی‌کار و مقرنس‌کار همه‌ این ها در کمال تعادل و بی هیچ زیاده‌روی مزین شده است. شبستان های آن و گنبد آجری با شکوه و مناره‌های مسجد ترکیبی زیبا از معماری ایرانی اسلامی ایجاد کرده است. با عبور از هشتی و دالان‌ها، به حیاط مرکزی مدرسه می‌رسیم که در میان این دو راهرو، دو شبستان وسیع زمستانی و تابستانی در دو طبقه قرار دارد. مدرسه‌ آقا بزرگ دارای 14 حجره است که با 4 راهرو به حیاط مرکزی می‌رسد و هر یک با پستو و بخاری تجهیز شده‌اند. ارتباط طبقه اول با دوم از طریق پله‌هایی که در چهار سوی حیاط وجود دارد امکان پذیر است. حیاط دوم نیز با پله به سرداب می‌رسد. سرداب برای تهویه‌ شبستان از 2 بادگیر و هواکش‌هایی جهت مکش هوا استفاده می‌کند. به طوری که گاهی اختلاف دما در سرداب و حیاط فوقانی به 25 درجه می‌رسد. در قسمت سردرب، چهار بالاخانه ساخته شده است که در طرفین سردرب دو بادگیر مشاهده می‌شود. آرامگاه نراقی نیز در ضلع شرقی صحن و خارج از محوطه مسجد قرار دارد.

ارزش‌های خاص مسجد مدرسه آقا بزرگ

این بنا جزو معدود مساجدی است که دارای سه شبستان می‌باشد و ویژگی شاخص آن ترکیب دو کاربری مسجد و مدرسه است. تلفیق شبستان مسجد با مدرسه بهترین نمونه هماهنگی دو ساختمان در کنار هم است. از نکات ویژه در مورد این بنا گنبدخانه آن است. گنبد این مسجد برخلاف سایر مساجد ایرانی که جبهه جنوبی گنبد را به منظور ساخت محراب مسدود می‌کردند از سه طرف باز است و جریان هوا آن را خنک می کند. درب اصلی نیز ابداعی است از سازندگان آن استفاده از تعداد زیادی میخ در طراحی درب اصلی مسجد مقاومت آن را بسیار بالا برده است.