نام های دیگر مکان

• باغ گیاه شناسی شیراز
• باغ گیاه شناسی ارم

موقعیت جغرافیایی باغ ارم

در انتهای خیابان ارم، در تقاطع بلوار شرقی غربی و بلوار شمالی جنوبی جام جم و آسیاب سه تایی شهر شیراز باغ ارم قرار گرفته است. این باغ در جبهه شمال غربی، خارج از شهر شیراز در استان فارس و در دامنه کوه آسیاب سه‌تایی قرار دارد و در حدود 2 تا 3 کیلومتر تا کوه معروف بابا کوهی، فاصله دارد. اطراف آن بیابان و رودخانه و سنگلاخ بوده، با گسترش شهرنشینی در جبهه غربی، به تدریج این باغ در داخل بافت شهری قرار گرفته است.

سیر تاریخی و فرهنگی

باغ ارم شیراز یكی از زیباترین باغ های ایران و هم چنین از مكان های دیدنی شیراز می باشد كه جهانگردان از راه های دور برای دیدن آن رنج سفر را بر خود هموار می كنند.

در كتب تاریخی، سفرنامه ها و دیوان های شاعران از این باغ توصیفات زیادی شده است. در حال حاضر این باغ علاوه بر یک فضای تاریخی و تفریحی به عنوان یک باغ گیاه شناسی نیز مورد بازدید ایرانیان و جهانگردان خارجی قرار می گیرد. وجه تسمیه این باغ به  ارم، عمارت و باغ بزرگی است كه بنا به روایات در زمان های پیشین به رقابت بهشت، به وسیله شداد پسر عاد، پادشاه عربستان جنوبی احداث گردیده است. در جای دیگر آمده است که‌احتمال می‌رود اتابک قراچه كه از طرف سلطان سنجر سلجوقی به حكومت فارس منصوب بوده، دستور احداث این باغ را داده باشد. باغ ارم شیراز به طور مسلم از دوره سلجوقیان و در تمام دوره آل اینجو و آل مظفر و گوركانیان وجود داشته و از اواخر دوره زندیه تقریبا بیش از هفتاد و پنج سال باغ در تصاحب سران ایل قشقایی بوده است. عمارت اصلی باغ ارم شیراز نمونه نسبتا كاملی از ساختمان های اواسط دوره قاجاریه است. باغ ارم پس از فوت ابوالقاسم خان نصیرالملک به فرزندش رسید و پس از چندی به یكی از سران ایل قشقایی فروخته شد. سپس به تصرف دولت درآمد و به دانشگاه شیراز واگذار شد. دانشگاه شیراز مدت ها به عنوان كاخ پذیرایی از آن جا استفاده می ‌نمود. در سال های 1345- 1350 هجری شمسی این باغ  با اعتبار واگذاری از طرف سازمان برنامه و بودجه و زیر نظر مسئولین وقت دانشگاه، تعمیر اساسی شده و زمین وسیعی نیز در حاشیه بلوار ارم و بلوار آسیاب سه‌ تایی به آن افزوده شده است. هم اکنون این باغ به عنوان باغ گیاه شناسی مورد استفاده قرار گرفته و در اختیار دانشگاه شیراز می‌باشد و در حقیقت به تمام مردم تعلق دارد.

معماری باغ ارم

شیوه معماری عمارت باغ ارم شیراز كه در دوره پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار بنا گردیده با ویژگی هایی كه دارد هم چون سایر بناهای آن دوره اصلوب معماری زندیه و صفویه است. حتی نقوش كاشی های نمای عمارت نیز تقلید كاملی از تصاویر روی دیوارهای یكی از عمارات عهد صفویه می باشد. 

این ساختمان دارای سه طبقه است، بام آن شیروانی است و در جلو، ایوانی دو ستونی با سقف مسطح دارد. 

طبقه زیرین كه هم سطح زمین است در وسط دارای یک تالار اصلی به نام حوضخانه می باشد. دو طرف این حوضخانه دو راهرو وجود دارد و در انتهای هر دو راهرو پله هایی برای رفتن به طبقه بالا ساخته شده است. در دو طرف راهروها نیز دو سالن بزرگ وجود دارد و مجاور سالن ضلع جنوبی آشپزخانه خیلی وسیعی می باشد. 

در طبقه دوم عمارت، درب وسط، ایوانی بزرگی با دو ستون بلند دارد. در پشت این ایوان یک سالن بزرگ واقع و دو جانب آن دو راهرو می باشد كه بالای آن دو گوشوار است و چهار طاق نیز در طرفین راهروها می باشد. در دو طرف ایوان بزرگ دو ایوان كوچک رو به مشرق قرار دارد كه پشت آن ها ارسی ها و درک هایی است که این ایوان ها هر كدام دارای دو ستون سنگی یكپارچه كوچک می باشد و انتهای شمالی و جنوبی عمارت نیز دو راهرو وجود دارد و در ضلع جنوبی این طبقه هم در بالای آشپزخانه طبقه زیرین یک آشپزخانه وسیع و به همان اندازه است. 

طبقه سوم در وسط دارای یک سالن بزرگ مشابه سالن طبقه دوم است كه پنجره های آن به ایوان اصلی باز می شود و در دو طرف این سالن دو راهرو وجود دارد و در جنب راهرو ضلع شمالی عمارت، دو اطاق و در جنب راهرو ضلع جنوبی یک اطاق و یک سالن بزرگ است. دو ایوان نیز در دو طرف همانند ایوان هایی طبقه دوم و درست بالای آن ها قرار دارد. بالای آشپزخانه طبقه دوم در طبقه سوم به صورت تراس است.

در میان ساختمان های دوره قاجاریه در شیراز، ایوان دو ستونی باغ ارم از نظر دارا بودن تزئینات گچ بری زیبا بر دیوارهای سه جانب آن نسبت به بناهای مشابه دارای امتیاز خاصی است.

هشت باب اتاق هم در جنوب ضلع شمالی عمارت اصلی و چسبیده به آن قرار دارد. در پشت ساختمان اصلی یعنی در طرف مغرب باغ، عمارت و محوطه اندرون قرار دارد. عمارت اندرون دارای دو سالن و پنج اتاق است، ایوان ساختمان اصلی كه رو به شرق است چنان كه گفتیم در طبقه دوم و سوم قرار دارد. در جلو این ایوان زیبا دو ستون سنگی یكپارچه بلند واقع شده و سرستون ها به طرز ماهرانه ای حجاری شده اند. نقش سرستون ها را تصویر مردانی با لباس های دوره قاجاریه و گل و بوته هایی به طور قرینه تشكیل می دهد. 

در پشت عمارت اصلی و در طرف مغرب باغ، اندرون و عمارت آن وجود دارد. در ادوار گذشته خانه ها و باغ های حكام و خوانین كه همه روزه محل رفت و آمد مراجعان و اطرافیان بوده است اندرونی و بیرونی مجزا داشته و خانواده و محارم صاحب خانه در اندرون زندگی می كرده اند و عمارت اصلی هم به بیرونی و هم به اندرون درهایی داشته است، و معمولا از اندرون دربی هم به خارج وجود داشته كه اهل خانه از آن جا رفت و آمد می نموده اند. نمای پشت عمارت اصلی باغ ارم به جانب شرقی اندرون است و در این ضلع درب هایی برای رفت و آمد به ساختمان وجود دارد و درب ضلع غربی آن عمارتی یک طبقه است كه از سطح محوطه اندرون بلند تر است. درب ورودی اصلی اندرون نیز رو به مغرب و از داخل همین عمارت است.

كف سالن های طبقه پایین عمارت هم سطح زمین است و تالار مركزی واقع در طبقه پایین را كه به حوضخانه معروف است برای استراحت در روزهای گرم تابستان ایجاد نموده اند. این تالار دارای آب نمایی است و که نهر آبی از وسط آن می گذرد و سپس به استخر بزرگی در جلو عمارت می ریزد. و در وسط تالار حوضخانه یک ستون سنگی حجاری شده قرار گرفته و دیوارها و كف تالار با كاشی های هفت رنگ كه به طرزی زیبا و ماهرانه بكار رفته مزین شده است. سقف حوضخانه با كاشی های معرق و هفت رنگ پوشیده شده كه تصاویر زیبایی از شكارگاه ها و مناظر طبیعت و داستان خسرو و شیرین و نقوش دیگر را در بر دارد.

در بالای عمارات باغ ارم هلالی های زیبایی ساخته اند كه در اصطلاح معماران محلی فارس به آن سنتوری گویند. این هلالی ها كه با كاشی های رنگین و نقش دار ساخته شده جذابیت خاصی به عمارت بخشیده است. شیوه كاشی كاری های این هلالی ها همانند اكثر كاشی های دوره زندیه و قاجاریه می باشد و در بالای پشت بام و در پیشانی عمارات كه چشم انداز آن صحن باغ ارم است، هلالی بزرگی به شکل سه ماهك بهم پیوسته قرار گرفته و دارای پنج مجلس كاشیكاری و تصویر چهره چندین شخص است. در هلالی میانی عمارت باغ ارم كه از همه بزرگتر است تصویر ناصرالدین شاه قاجار در حالی كه بر اسبی سفید سوار است و نیم تاجی در جلو كلاه دارد نشان داده شده است. سایر نقوش این هلالی مربوط به داستانهایی از فردوسی و نظامی و ادبیات كهن فارسی و قصه های مذهبی است .

در میان سروهای باغ های شیراز سرو نازهای باغ ارم زیباتر و جلوه آن خیره كننده ترین است. بلند ترین سرو ناز این باغ كه قریب سی و پنج متر بلندی آنست بلند ترین سرو ناز شیراز است. سروی است كشیده و گویی دست هنرمندی آن را بدین استواری و موزونی تراشیده است. این درخت شهرت بین المللی یافته است و نویسندگان و جهانگردان خارجی عكس ها و مقالات بسیاری درباره آن منتشر نموده اند.

كاشی های نمای عمارت اصلی و عمارت اندرون باغ در اصطلاح اهل این فن مشهور به كاشی هفت رنگ است و از نظر هنر عالی نقاشی نیز این عمارت بی نصیب نمانده است. سقف دو سالن طبقه سوم ساختمان كه با تیرهای چوبی و تخته های منظم پوشیده شده دارای نقاشی های زیبا و بسیار نفیسی می باشد که در این نقاشی ها گل و بوته و طرح های اسلیمی و تابلوهای متعدد از شكارگاه ها و چهره زنان و تصاویری از قصرهایی به سبک اروپائی نشان داده شده است. این نقاشی ها شباهت زیادی به نقاشی های سقف ایوان و اتاق های عمارت دیوانخانه قوام الملكی یا باغ قوام كه اثر لطفعلی خان صورتگر است دارد. هنر ظریف نقاشی روی سقف كه اهل این فن آن را مرجوک ( بر وزن مردمک) نامند در دوره قاجاریه در شهر شیرازكاملا رواج داشته است. 

روی ستون های دو جانب ایوان بزرگ كه جلو طبقات دوم و سوم است با كاشی های هفت رنگ مزین می باشد و در وسط آن ها نقوش متعدد مجالس بزم، شكارگاه، سواران، زنان و گلها ساخته شده كه در حاشیه طرفین ایوان به طور عمودی و در وسط دایره هایی زیر هم قرار دارد. نمای پشت عمارت كه به جانب اندرون است نیز دارای كاشی های نقش دار زیباست. بر روی هلالی بزرگ میانی پیشانی عمارت نقش داریوش هخامنشی است كه از نقوش كاخ های تخت جمشید اقتباس شده است. در دو سوی نقش داریوش دو صحنه شكارگاه به سبک نقوش عهد هخامنشی می باشد. در طرفین این دو نقش تصویر شكارگاه هایی با خصوصیات دوره قاجاریه می باشد. در حاشیه پنجره های نمای غربی عمارت نیز كاشی های هفت رنگ با نقوش گوناگون شاهان، سربازان هخامنشی، گلها و مناظر باغ ها و كوشک ها است.

ارزش های خاص باغ ارم

در میان ساختمان های دوره قاجاریه در شیراز، ایوان دو ستونی باغ ارم از نظر دارا بودن تزئینات گچ بری زیبا بر دیوارهای سه جانب آن نسبت به بناهای مشابه دارای امتیاز خاصی است. كاشی های سقف حوضخانه را باید از بهترین های این هنر در دوره قاجاریه دانست.

در این باغ وسیع سرو ناز های بلند و زیبایی وجود دارد كه سال های زیادی بر آن ها گذشته و موجب شهرت باغ شده است. اصولا باغ های شیراز به خاطر داشتن درختان سرو ناز شهرت داشته و تمام جهانگردانی كه از این شهر بازدید كرده اند در سفرنامه و خاطرات خود به تفصیل از زیبایی سرو ناز شیراز سخن رانده اند. در میان سروهای باغ های شیراز نیز سرو نازهای باغ ارم زیباتر و جلوه آن خیره كننده ترین است. بلند ترین سرو ناز این باغ كه قریب سی و پنج متر بلندی آنست بلند ترین سرو ناز شیراز است. سروی است كشیده و گویی دست هنرمندی آن را بدین استواری و موزونی تراشیده است. این درخت شهرت بین المللی یافته است و نویسندگان و جهانگردان خارجی عكس ها و مقالات بسیاری درباره آن منتشر نموده اند .