بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی نمونه ای نادر از معماری اسلامی در قرون وسطا
استان اردبیل- شهر اردبیل- خیابان شیخ صفی- میدان عالیقاپو
نام های دیگر بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
- خانقاه شیخ صفی الدین اردبیلی
- آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی
موقعیت جغرافیایی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
بقعه شیخ صفیالدین اردبیلی، مجموعهای از آرامگاههای بزرگان، مشایخ و سلاطین صفوی است که در خیابان شیخ صفی شهر اردبیل قرار دارد.
سیر تاریخی و فرهنگی بقعه شیخ صفیالدین اردبیلی
این بنا همانگونه که از نامش برمیآید خانقاه و عبادتگاه بوده و بعدها پیکر بنیانگذار مجموعه و چند تن از بزرگان صفوی را نیز در خود جای داده است. به جز شیخ صفیالدین اردبیلی؛ جد سلاطین صفویه و بنیانگذار خانقاه، چند تن از بزرگان، مشایخ و سلاطین دوره صفوی همچون شاه اسماعیل اول؛ نخستین پادشاه صفویه، همسر شاه اسماعیل؛ مادر شاه طهماسب و کشتهشدگان جنگهای شیروان و چالدران نیز در این مجموعه به خاک سپرده شدهاند.
پس از شروع حکومت صفویه، ارادت شاهان صفوی به جد خود و وجود بقعه با ارزش او در این مکان باعث شد تا بهعنوان یکی از مهمترین مکانهای ملی و سیاسی مطرح شود. شیخ صفیالدین اردبیلی (631 - 713 هجری خورشیدی) از عرفای مشهور ایران و جد بزرگ دودمان صفویان بود که از سادات بومی اردبیل به شمار میرفت که پایهگذار خانقاه صفوی در اردبیل نیز بود. او با ساخت خانقاه صفوی (محل زندگی، آموزش و فعالیت درویشان و صوفیان) در اردبیل توانست پیروان بسیاری را به دست آورد. طبق وصیت شیخ، جنازه وی در اتاقی جنب خلوتخانه و باغچه و حوضخانه دفن شده است و بر قبر او بنایی وجود دارد که علاوه بر مقبره شیخ صفی و مرقد شاه اسماعیل اول، آرامگاههای دیگری از شاهزادگان صفوی و فرزندان وی در این بقعه قرار دارند.
مجموعه نفیس بقعه شیخ صفیالدین اردبیلی در سال 735 هجری قمری به دست فرزند وی؛ صدرالدین موسی بنا شد. پس از شروع حکومت صفویه، به دلیل ارادت شاهان صفوی به جد خود، واحدهای مختلفی به این مجموعه اضافه شد. در دوره شاهعباس برای تکمیل و تزیین این اثر، کارهای فراوانی صورت گرفت. در عصر صفوی، بقعه شیخ با حضور استادان بزرگ معماری عهد صفوی چنان به زیور آراسته شد که هم چنان پس از گذشت چندین قرن بهعنوان یکی از مفاخر تاریخی و فرهنگی ایران به شمار میآید. در زمان شاه طهماسب اول بود که توسعه ساختمان بقعه مورد توجه قرار گرفت و نشانههایی از تصوف و عرفان به بنا اضافه شد. برای مسیر دسترسی به بقعه، هفت بخش، به نشانه هفت مرحله عرفان ایجاد شد که با هشت دروازه، به نشانه هشت نگرش به صوفیگری از هم جدا میشدند. زیارت این مقبره برای شاه عباس اول اهمیت زیادی داشت و او برای تکمیل آن کارهای زیادی انجام داد. بهمرور اهمیت و قداست این مکان چنان افزایش یافت که تعدادی از مشایخ و محارم خاندان صفوی و گروهی از قربانیان جنگهای شیروان و چالدران نیز در جوار مرقد شیخ دفن شدند.
در جریان کاوشهای باستانشناسی که چند سال قبل در این مجموعه صورت گرفت، تعدادی قبر در غرب و جنوب محوطه، بیرون مجموعه پیدا شد که احتمال میرود متعلق به گورستان شهید گاه باشند. در گذشته، این محل، بهعنوان یک گورستان عمومی در کنار مجموعه بوده اما در سال 915 و پس از غلبه شاه اسماعیل اول بر فرخ یسار شیروان شاه؛ سلسلهای در کشور آذربایجان، اجساد سرداران شیخ حیدر؛ از مشایخ صفویه و پدر شاه اسماعیل یکم که در جنگهای شیروان کشتهشده بودند به این مکان انتقال یافت.
با توجه به اینکه آرامگاه شیخ صفیالدین اردبیلی در زمان صفوی مکانی مقدس به شمار میرفت، حکم پناهگاه نیز داشت. کسانی که در آن جا متحصن میشدند حتی اگر از جانب شاه محکوم به اعدام بودند، جانشان در امان بود؛ مثلا سلطان حسینخان شاملو برای حفظ جانش از دست اسماعیل قلی بیگ شاملو به این آرامگاه پناه برد.
نکته دیگر این مجموعه فرش خاصی با 33 میلیون گره بوده که اکنون در لندن نگهداری میشود. فرش بقعه شیخ صفی یکی از شاهکارهای هنری جهان است که تا سال 1893 میلادی در بقعه شیخ صفی قرار داشت. نقشه این فرش بر اساس تصویر سقف قندیل خانه طراحیشده است و افرادی که وارد این مکان میشدهاند کف و سقف تالار را به یک نقش میدیدهاند که تداعیکننده ذهنیت عارفان دوران صفویه مبنی بر وحدت وجود یعنی از فرش تا عرش به یک نقش است.
باید بدانید که این مجموعه دارای کتابخانه عظیمی نیز بوده که در پی عهدنامه ترکمانچای در سال 1206 ایران پذیرفت تا تمامی نسخ خطی کتابخانه شیخ صفیالدین اردبیلی که در آرامگاه قرار داشتند، بهعنوان بخشی از غرامتهای روسیه، ضبط و به آن کشور منتقل شوند.
معماری بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
این آرامگاه از لحاظ شاهکارهای هنری و معماری و نمایش اصول اساسی عرفانی در سطح جهان نیز ارزش والایی به خود اختصاص داده است. معماری ایلخانی و تیموری با الهام از فلسفه صوفیانه، انواع جدیدی از فضاها و الگوهای تزئینی را خلق کردهاند. این مجموعه که آرامگاه بنیانگذار سلسله صفوی است، قداست و ارزش خود را تا به امروز حفظ کرده است.
مجموعه خانقاه و بقعه شیخ صفیالدین اردبیلی شامل قسمتهای زیادی است که حرم و دارالحفاظ، مقبره شاهزادگان در سمت شرقی دارالحفاظ، دارالحدیث یا طاق متولی که در اواخر دوره صفوی برای اقامت متولیان آستانه و برپایی جلسات درس و بحث ساختهشده و امروز محل آرامگاه برخی بزرگان صفوی است، چلهخانههای قدیم و جدید که محل جلوس شیخ صفیالدین بوده است، مقبره همسر شاه اسماعیل، مزارهای برخی از امیران و سران خاندان صفوی، محوطه شهید گاه در شمال گنبد دارالحدیث، محل جلوس شیخ صدرالدین موسی، نانوا خانه یا آشپزخانه، دیگ خانه، انبار و... را می توان نام برد.
آرامگاه مشایخ صوفیه در حجرهای رو به مزار شیخ صفیالدین قرار دارد. شربت خانه در کنار چشمه آبی مشتمل بر حوض و محل پختن حلواها و شیرینیها بوده است و بخش نقارهخانه که سقاخانه در زیر سقف آن قرار داشته و در پشت آن حمام و برخی خانههای متعلقه واقعشده بود.
ورودی اصلی بنا یک درِ دو لنگه چوبی است که در ضلع شرقی میدان عالیقاپو قرار دارد و با عبور از آن به حیاط بزرگ و فضایی مستطیل شکل مجموعه میرسید. در مقابل این در و در ضلع غربی میدان، سردر دیگری به نام سردر عالیقاپو وجود داشت که در دوران شاهعباس دوم و به دست یوسف شاه بن ملک صفیا ساختهشده و کاشیکاری آن را اسماعیل بن نقاش اردبیلی انجام داده بود. این سردر در سال 1321 خورشیدی از میان برداشته شد و کتیبه معرقی که در بدنه آن قرار داشت به انبار مجموعه انتقال یافت.
قدیمیترین بخش مجموعه چله خانه جدید یا قربانگاه است که بخشی از خانقاه خود شیخ صفی بوده که به مراسم آیینی و چله نشینی و بیتوته دراویش اختصاص داشته است. بعد از دوره صفویه به نام قربانگاه تغییر نام داد و چون چله خانه قدیمیتری هم در مجموعه وجود داشته است و امروز بهصورت حجرههایی دوطبقه در ضلع شمال غربی صحن اصلی قرار دارد به نام چله خانه جدید یا قربانگاه شناختهشده است.
ورودی صحن اصلی یا سردر عباسی در ضلع شرقی راهروی میانی کتیبهای کاشیکاری منقوش به نام شاهعباس دارد و تاریخ 1036 بر روی آن دیده میشود قرار دارد.
صحن اصلی یا حیاط داخلی که با عنوان حیاط قندیل خانه نیز مشهور است، محوطهای مستطیل شکل را شامل میشود. این حیاط دارای حوض گلبرگی شکلی است که 12 تَرک دارد که به گفته برخی محققان این 12 ترک به نشانه دوازده فرقه قزلباش و یا دوازده امام شیعیان ایجادشدهاند. در گذشته در کنار این حوض چاه آبی قرار داشته که برای تامین آب از آن استفاده میشده اما اکنون روی این چاه را پوشاندهاند. یک دیوار سراسری و طاق نمادار آجری که بهوسیله کاشیهای معرق تزیینشده است و سردر عباسی را در خود دارد در غرب حیاط قرار دارد.
در سمت چپ سرسرای ورودی یک فضای هشتضلعی وجود دارد که مسجد جنت سرا نامگرفته است. نکته جالب این مسجد این است که مسجد فاقد محراب است. این مکان در گذشته مخصوص انجام مراسم صوفیانه بوده که سنگ میدان یا «میدان داشی» آن هنوز هم در مجموعه موجود است. این مسجد در گذشته سقف گنبدی داشته است که در دوره قاجاریه فروریخته و سقفی چوبی و مسطح جایگزین آن شده است.
در قسمت شرقی صحن اصلی، بنایی دیده میشود که بعد از ایجاد آرامگاهها، چینیخانه و جنت سرا و برای اتصال بناهای مجزای مجموعه به یکدیگر ساختهشده است. قندیل خانه تالاری به شکل مستطیل با ابعاد 11/5 در 6 متر است که دو فضای پیوسته در شمال و جنوب آن دیده میشود و بر فراز هر یک از آنها یک نیم گنبد قرار دارد. بر روی این نیم گنبدها تزییناتی از مقرنس و رنگ و روغن به چشم میخورد که تا حدودی از سادگی سقف گچی کاسته است. درهای اصلی قندیل خانه چوبی هستند و با نقاشی لاکی و روغنی پوشیده شدهاند. در انتهای جنوبی قندیل خانه تالاری موسوم به شاهنشین قرار دارد که بیش از 60 سانتیمتر از کف رواق بلندتر است و با دو پله مرمری و یک در و نردهای نقرهای از قسمت اصلی تالار جدا میشود. در سمت راست نرده نقرهای، علامتی نصبشده که آن را متعلق به شاه اسماعیل صفوی میدانند و میگویند در جنگ چالدران در دست وی بوده است. دوازده طاق نمای قوسدار در ضلع غربی و شرقی بنا قرار دارد که آنها هم مانند دیگر اجزای تالار، به گچبریها و نقاشیهای رنگ و روغنی مزین شدهاند.
آرامگاه شاه اسماعیل اتاق کوچکی به ابعاد 2/5 در 3/5 متر است که پوشش گنبدی آجری دارد ستاره هشتگوش مقعری در انتهای سقف آن شکلگرفته است. تزییناتی همچون نقاشی گل و بته و رنگهای مختلف و آبطلا در قسمت بالای دیوارها و سقف دیده میشوند. دیوارها تا ارتفاع 1/69 متر از کف آرامگاه با کاشیهای خشتی آبی لاجوردی پوشیده شدهاند و بر روی آنها نقوشی از آبطلا به چشم میخورد. کاشیها از نوع گازماگازی هستند که پوشیده شده از لعاب خاصی هستند و با تابش نور جلوهای خاص پیدا میکنند. وجود دستکم سه نوع کاشی به رنگهای مختلف در کف این قسمت، حکایت از مرمتهای عجولانه در دوران مختلف دارد.
بر روی قبر شاه اسماعیل صندوق چوبی نفیسی از خاتم و منبت وجود دارد که از شکلهای هندسی گرهسازی شده و هدیه همایون شاه گورکانی است. او این صندوق را بهپاس حمایتهای صفویان در زمان کودتا و رانده شدن او از هند و کمک به بازپسگیری حکومت، تقدیم صفویان کرد.
برجی استوانهای به ارتفاع 8 متر در نمای بیرونی آرامگاه به چشم میخورد که گنبد عرق چینی کوچکی (گنبد با ساقه کوتاه) بر فراز آن قرار دارد. پیرامون پایین گنبد کاشی سفید دیده میشود که بر روی آن به خط ثلث درهم، نام ائمه اطهار (ع) نقش بسته است. بالای گنبد پنج شمشیر مشاهده میشود که به نشانه پنج طایفهای که شاه اسماعیل را دررسیدن به سلطنت یاری کردند، در این مکان قرار دارند. بر روی در ازاره دیوار شمالی، سنگ سیاهرنگ مستطیلی نصبشده که نقشی از دستی بزرگتر از دست معمولی بر روی آن نقش بسته و منسوب به علی (ع) است. همچنین نقش دست دیگری نیز در سمت چپ مقبره نصبشده که از ورقه نقره ساختهشده است.
قبر شیخ صفی در وسط محوطه هشتضلعی درون آرامگاه قرار دارد و با صندوق چوبی منبت و خاتمکاری نفیسی پوشیده شده که در گذشته تزییناتی از جواهر داشته است. در حاشیه بالای آن کتیبهای به خط ثلث حکاکی شده است که عباراتی از جمله نام صاحب آرامگاه را در بر دارد. در ضلع شمالی بدنه صندوق، لوحی نقرهای به چشم میخورد که در آن نام بانی مرقد؛ العبد موسوی الصفوی، آمده است.
گنبد آرامگاه شیخ صفی، هسته مرکزی مجموعه، به شمار میرود که به دست صدرالدین موسی ساختهشده است. نقش کلمه جلاله اللّه با کاشی معقلی فیروزهای رنگ و تکرار آن بر روی بدنه گنبد سبب شده تا آن را گنبد ادلّه اللّه بنامند.
نمای بیرونی گنبد را برج آجری استوانهای شکلی با ارتفاع 17/5 تا 18 متر و محیط 22 متر تشکیل میدهد که بر روی قاعدهای هشتضلعی از سنگ قرار دارد و به گنبدی در بالا منتهی میشود. بر روی ساقه و گنبد آجری نیز کاشیهای فیروزهایرنگ به شکل لوزیهای مکرر به چشم میخورند که بر زیبایی آن افزودهاند. در محل اتصال برج به ساقه گنبد، کتیبهای از آیات قرآنی دیده میشود که به خط ثلث و با کاشی معرق سفید بر روی زمینه لاجوردی، نگاشته شده است.
این قسمت از مجموعه، دو نمای ورودی شمالی و جنوبی دارد. از نمای شمالی، به سبب وجود قندیل خانه تنها قاب کاشی دور آن دیده میشود و ورود به صحن مقابل از طریق نمای جنوبی که به «قبله قاپوسی» (درِ قبله) شهرت دارد، میسر است. احتمال میرود که برج آرامگاه شیخ صفی همانند سایر برجهای آرامگاهی قرون هشتم و نهم گنبد نداشته و یا گنبد آن مخروطی شکل بوده و در دوره صفوی به گنبد فعلی تغییر شکل داده است.
در جنوب قبر شیخ و روبهقبله، مزار شیخ حیدر پدر شاه اسماعیل اول قرار دارد که بر روی آن صندوقچهای چوبی و منبتکاری شده دیده میشود. دو قبر دیگر در محوطه آرامگاه و جبهه شمالی قبر شیخ وجود دارد؛ قبری که به در شمالی نزدیکتر است متعلق به شیخ ابراهیم، مشهور به شیخ شاه، نواده شیخ است و قبر مجاور آرامگاه شیخ به صدرالدین موسی فرزند و جانشین او تعلق دارد.
جالب است بدانید که محوطهای در شرق و شمال چینیخانه وجود دارد که با عنوان حیاط و گورستان شهید گاه شناخته میشود. این محوطه در زمان صفویه وسیعتر بوده اما بعدها به دلیل ساخت خانهها و مدرسه جدیدالاحداث شمال جنت سرا تخریبشده است.
در ضلع شرقی شاهنشین قندیل خانه، یک در نقرهای دیده میشود. این در به راهرویی باز میشود که در دو طرف آن قبوری با سنگ مرمر به چشم میخورد. این راهرو از سمت شرق به اتاقی مربع شکل با طاقی کوتاه میرسد. دری نسبتا کوتاه از چوب گردو در ضلع غربی اتاق به چشم میخورد که به شیوه لاکی با گل و پیچک و آبطلا زینت یافته است. با عبور از این در به راهروی کوتاهی میرسیم که ما را بهسوی حرمخانه هدایت میکند. برخی منابع به این موضوع اشارهکردهاند که شیخ صفی ده سال پیش از وفاتش این بنا را با نظارت خودش، برای دفن همسر و دختر خود و همسر شیخ زاهد گیلانی احداث کرد و به دلیل آنکه همسر وی نخستین فردی بود که در آنجا دفن شد، نام حرمخانه را برای آن برگزیدند. پس از همسر شیخ صفی، تعدادی از مردان خاندان صفوی نیز در همین محل به خاک سپرده شدند و در حال حاضر ده قبر، متعلق به محارم و بزرگان خاندان صفوی در این فضا موجود است. حرمخانه، فضایی مربع شکل است که یک گنبد ساده آجری دارد. تصاویری وجود دارند که حکایت از سالم بودن گنبد در سال 1336 دارند؛ اما شواهد نشان میدهد که گنبد کنونی، آن گنبد اصلی نیست و ساخت آن به سال 1336 بازمیگردد. اثری از بازسازی در کاشیکاری و اجزای تزیینی گنبد اولیه دیده نمیشود و فقط زیر گنبد و دیوارها با گچ پوشیده شده و حتی هنوز بخش کوچکی از کتیبه ساقه داخلی گنبد پابرجاست.
در تمامی قسمتهای تالار، ایوانها، طاقنماها و قفسهها ازاره بلندی از نوع کاشیهای خشتی به رنگهای زرد و سبز مغز پستهای تعبیهشده است. سقفی کاذب از چوب و گچ بهعنوان پوشش داخلی تالار وجود دارد و بر روی آن محفظههای متعددی به چشم میخورد. این محفظهها از ارتفاع 3 متری بدنه دیوار تا نزدیکیهای سقف با نقشهای گلوبته و شاخ و برگ ساختهشده و برای نگهداری اشیای قیمتی به کار میرفتهاند. طرح شیشههای گردن بلند نیز در برخی از این محفظهها دیده میشود که در دوره صفویه بسیار رواج داشته است. قسمت بیرونی این محفظهها از جنس چوب است و بر روی آن نقشهای گل طلایی درزمینهٔ ای آبیرنگ به چشم میخورد. طرحهای آبی و طلاییرنگ تمام سطوح داخلی را پوشانده است و در همهجا دیده میشود. پوشش داخلی بنا در 1348 فرو ریخت و در سالهای اخیر مورد مرمت قرارگرفته است.
ارزش های خاص بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
بقعه شیخ صفیالدین اردبیلی نمونهای نادر از معماری اسلامی در قرونوسطا به شمار میرود که نامش در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده است.
امکانات تفریحی و رفاهی اطراف بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
با توجه به قرارگیری این مجموعه در قلب شهر اردبیل دسترسی به امکانات رفاهی و تفریحی بهراحتی امکانپذیر است.
پیشنهاد برای دیدن بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
موزه مردمشناسی، موزه حیاتوحش، دریاچه شورابیل در نزدیکی این محل قرار دارند که میتوانید در ادامه گشتوگذار خود از آنها هم دیدن کنید.
بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی - نمونه ای نادر از معماری اسلامی در قرون وسطا
این بنا همانگونه که از نامش برمیآید خانقاه و عبادتگاه بوده و بعدها پیکر بنیانگذار مجموعه و چند تن از بزرگان صفوی را نیز در خود جای داده است. به جز شیخ صفیالدین اردبیلی؛ جد سلاطین صفویه و بنیانگذار خانقاه، چند تن از بزرگان، مشایخ و سلاطین دوره صفوی نیز در این مجموعه به خاک سپرده شدهاند. استان اردبیل- شهر اردبیل- خیابان شیخ صفی- میدان عالیقاپو +98 استان اردبیل- شهر اردبیل- خیابان شیخ صفی- میدان عالیقاپو استان اردبیل- شهر اردبیل- خیابان شیخ صفی- میدان عالیقاپو IR unknownکلمات کلیدی: شیخ صفی الدین اردبیلی، آراماه شیخ صفی الدین اردبیلی، بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی، خانقاه شیخ صفی الدین اردبیلی، خانقاه، شیخ صفی الدین اردبیلی بقعه،
مکانهای نزدیک
فرهنگ غذایی ایران در ماه رمضان (قسمت 3)
فرهنگ غذایی آذربایجان، اردبیل، همدان، کردستان، ایلام، لرستان و کرمانشاه5627
0
دیدگاهها
هنوز دیدگاهی برای این محتوا درج نشده است. با درج دیدگاه خود، اولین نفر باشید!
تمام حقوق مادی و معنوی این وب سایت برای یلدامدتور محفوظ است.
هر گونه استفاده از محتوای یلدامدتور بدون کسب اجازه از آن قابل پیگرد قانونی خواهد بود.