نام های دیگر مکان

• سه گنبدان
• دو گنبدان

موقعیت جغرافیایی نقش رستم

نقش رستم نام مجموعه‌ای باستانی در روستای زنگی‌آباد واقع در شمال شهرستان مرودشت استان فارس ایران است که در فاصله 6 کیلومتری از تخت جمشید قرار دارد.

سیر تاریخی و فرهنگی

در گذشته، نام این مکان سه‌ گنبدان یا دو گنبدان بوده‌ است که در بین مردم منطقه، به نام‌ های کوه حاجی‌ آباد، کوه استخر یا کوه نِفِشت نیز خوانده می‌ شد و احتمالا نام نقش رستم پس از آن که ایرانیان بین رستم؛ پهلوان شاهنامه و سنگ‌ نگاره‌های شاهان ساسانی ارتباط برقرار کردند به این مکان داده شد. مجموعه نقش رستم، مجموعه‌ای بی‌نظیر که تاریخ کهن سه دوره ایران باستان را در حافظه خود به یادگار دارد. این محوطه باستانی یادمان‌هایی از ایلامیان، هخامنشیان و ساسانیان را در خود جای داده‌است و از حدود سال 1200 پیش از میلاد تا 625 میلادی همواره مورد توجه بوده‌ است زیرا آرامگاه چهار تن از پادشاهان هخامنشی، نقش برجسته‌های متعددی از وقایع مهم دوران ساسانیان، بنای کعبه زرتشت و نقش‌ برجسته ویران‌شده‌ای از دوران ایلامیان در این مکان قرار دارند. در دوره ساسانی، محوطه نقش رستم از نظر دینی و ملی نیز اهمیت بسیار داشته ‌است. نقش رستم گنجینه‌ سراسر ارزشمندی است که برای ساعت‌ها بازدیدکنندگان را به تامل وا‌می‌دارد.

معماری نقش رستم

از دوره ایلامیان نقش برجسته محو شده ای در نقش رستم (نقش هفتم از سمت راست) وجود دارد كه در دوره ساسانی روی آن نقش دیگری از بهرام دوم ساسانی حک شده است. این نقش محو شده از دو خدا تشكیل شده كه روی مارهایی نشسته اند و لباس های چین دار به تن دارند. این نقش متعلق به دو مرحله است یكی همزمان با نقش كورانگون در ممسنی و دیگری در دوره ایلامی جدید یعنی هزاره اول پیش از میلاد. آرامگاه 4 تن از پادشاهان هخامنشی، خشایارشاه (445 تا 486 قبل از میلاد)، آرامگاه داریوش (486 تا 522 قبل از میلاد)، اردشیر اول (424 تا 465 قبل از میلاد) و داریوش دوم (405 تا 424 قبل از میلاد) در این مکان قرار دارد. عرض هر یک از آرامگاه ها 19 و طول آن ها 22/93 متر است و تقریبا در ارتفاع 26 متری قله كوه قرار دارند. فضای خارجی آرامگاه ها كه عموما مشابه هم هستند، نقش برجسته پادشاه كه كمانی در دست دارد، در بالای سكو مشهود است. این كمان نشانه قدرت است. در برابر پادشاه، نقش اهورامزدا دیده می شود. در این نقش برجسته دو آتشدان تصویر شده اند كه آتش مقدس در آن ها در حال سوختن است. در گوشه سمت راست بالای تصویر، نقش ماه مشاهده می شود كه ناپایداری جهان را نشان می دهد. در پایین سكو، نمایندگان ملل تابعه، تخت شاهی را با دستان خود نگه داشته اند. ستون هایی نیز دیده می شود كه سر ستون آن ها، دارای گاو دو سر، مانند سر ستون های تخت جمشید است. تعدادی شیر غران در پایین نقش ها دیده می شود كه با یک دسته نیلوفر آبی (لوتوس) تزیین شده است. درب ورودی آرامگاه ها به شكل مربع است. این درب ها در دوران باستان قفل می شدند. برای این كار دو قطعه سنگ بزرگ در پشت آن ها قرار می گرفت و به این وسیله مهر می شد. شكل آرامگاه ها نیز مشابه است. تنها تفاوت آرامگاه داریوش كبیر در كتیبه های میخی و آرامی آن است. در این كتیبه، داریوش، اهورامزدا را ستایش می كند و فتوحات خود را بر می شمارد و از اندیشه های خود سخن می گوید. راهروی داخل آرامگاه داریوش كبیر به درازای 18/72 و پهنای 3/70 متر است. در این آرامگاه 9 تابوت سنگی وجود دارد كه در یک ردیف در سنگ كنده شده و به داریوش كبیر، ملكه و سایر بستگان او تعلق دارد. درازا، ژرفا و پهنای این تابوت ها 2/10 در 1/05 در 1/05 متر و ضخامت (سنگ) هر یک 17/5 سانتیمتر است. سرپوش هر یک از تابوت ها را قطعه سنگ بزرگی تشكیل می دهد.

در برابر كوه نقش رستم، در قسمتی گود، ساختمان مكعب بسیار زیبایی قرار داد كه آن را كعبه زرتشت، پیامبر ایران باستان می نامند. این ساختمان بسیار هنرمندانه از قطعات بزرگ سنگ، بنا شده است. مهارت و دقتی كه در برش و حجاری سنگ های حجیم سفید و سیاه به كار رفته است، استادی هنرمندان و سبک معماری دوران هخامنشی را به خوبی نشان می دهد. یک ردیف پلكان در جلوی این بنا وجود دارد. از میان این 30 پله، پله های بالایی توسط افراد ناآگاه تخریب شده است. در بالای ساختمان كعبه زرتشت، اتاقی در اندازه 2/5 در 2/5 متر وجود دارد كه نظریات مختلفی توسط سیاحان، مورخان و... درباره آن ابراز شده است. برخی از مورخان ذكر كرده اند که كتاب اوستا كه بر دوازده هزار پوست گاو نوشته شده بود، در این اتاق نگهداری می شد. گروهی دیگر بر این باورند كه این اتاق آرامگاه بردیا؛ پسر كورش بود كه به وسیله برادرش كمبوجیه كشته شد. تنی چند از باستانشناسان شرق بر این عقیده اند كه آتش مقدس در این اتاق نگاهداری می شد. اخیرا نیز اظهار شده است كه این بنا رصد خانه بود. در دوران ساسانی در این اتاق اسناد بسیار مهم دولتی نگاهداری می شد. كتیبه ای ساسانی به سه زبان پارسی میانه (پهلوی ساسانی)، پهلوی پارتی و یونانی در اطراف این ساختمان هخامنشی حک شده است. بحث اصلی این كتیبه ها، وقایع تاریخی دوران شاپور اول در جریان جنگ ایران و روم است كه در آن والرین؛ امپراتور روم شكست خورد و در 262 میلادی در بیشابور زندانی شد. كتیبه دیگر در زیر كتیبه شاپور اول و به زبان پهلوی اشكانی و در 19 سطر، به دستور كرتیر؛ موبد موبدان نقش شده است. كرتیر ضمن معرفی خود و القابش به شرح خدماتی كه در راه دین زرتشت انجام داده، پرداخته و از رسیدنش به جایگاه موبد بزرگ و دادور تمام كشور و سرپرستی معبد آناهیتا سخن رانده است. آثار دوره ساسانیان در نقش رستم شامل نقش برجسته های چندگانه است.

نخستین نقش، رو به روی نقش رستم، در برابر پلكان ورودی، قسمتی وجود دارد كه در دوره ساسانی حجاری شد اما نقوشی بر روی آن حک نشده است. درازی این محل 10 متر و ارتفاع آن 5 متر است و حدود دو متر بالاتر از سطح فعلی حجاری شده است. به نظر می رسد كه این اثر متعلق به اواخر دوره ساسانی باشد كه قصد داشتند حوادث مهم دوره ساسانی را بر آن نقش كنند. عمق این فضا نسبت به سایر آثار ساسانی بیشتر است و تردیدی وجود ندارد كه حفاظت بیشتر از این طرح مد نظر بوده است. در قسمتی از این فضا كتیبه ای 20 سطری حک شده كه مالک زمین های كشاورزی اطراف نقش رستم و نحوه تقسیم آب را در آن مشخص كرده است. این كتیبه به زبان فارسی و بسیار جدید و فاقد ارزش تاریخی است.

پس از اولین حجاری، در سمت غرب، دومین نقش؛ تاجگذاری نرسی (340 تا 294 میلادی) را نشان می دهد. در این نقش نرسی حلقه قدرت را از دست آناهیتا (یكی از خدایان) دریافت می كند. نرسی در این نقش تاج گوی مانندی دارد كه بالاتر از تاج آناهیتا است. این امر شان و عظمت نرسی را نشان می دهد. نرسی بالا پوشی روی شلوار چین دار خود پوشیده و زینت آلات، تاج، لباس و... وی در حجاری دارای ارزش هنری بسیار بالایی است. پشت سر پادشاه، وزیر اعظم ایستاده و انگشت سبابه دست راست خود را به رسم آن دوران، برای احترام در برابر پادشاه نگاه داشته است. آناهیتا به صورت زنی در سمت راست حجاری شده كه دارای لباس بلند با كمربند و گردن بند مروارید است. موهای مجعد او بر فراز تاج قرار دارد. بین نرسی و آناهیتا كودكی ایستاده كه احتمال دارد ولیعهد یعنی هرمز دوم باشد. نقش صورت این كودک آسیب دیده است.

سومین نقش، در این نقش برجسته بهرام دوم (298 تا 276 میلادی) در حال نبرد است و سوار بر اسب، چهار نعل با نیزه به سوی دشمن حمله می كند. نیزه دشمن شكسته است. پارچه زین (برگستوان) اسب با لگام در اطراف گردن اسب جمع شده و یک تیردان بلند نیز نزدیک پای راست شاه بسته شده است. اسب بهرام یک سرباز رومی را كه در صحنه جنگ به خاک افتاده، با پا لگدكوب می كند. این نقش دو صحنه را مجسم می كند كه با خطی برجسته از هم تمیز داده می شود. پشت سر بهرام یک سرباز ایرانی پرچمی را به اهتراز در آورده است. یک قطعه چوب به صورت افقی در بالای پرچم قرار دارد و به وسیله سه گوی، یكی در وسط و دو گوی دیگر در انتهای چوب مشاهده می شود. دو قطعه پارچه ابریشمی از قسمت فوقانی پرچم آویزان است. این نشان، فرمان حمله بود.

چهارمین نقش، این نقش، شاپور اول را نشان می دهد كه والرین؛ امپراتور روم را شكست داده است. این پیروزی در سال 263 میلادی رخ داد. از لحاظ هنری این نقش زیباترین نقش دوره ساسانی در نقش رستم است. در این نقش برجسته سیریادیس كه یک پناهنده رومی است، عنوان امپراتوری را از طرف شاپور دریافت می كند. امپراتور والرین دست ها را برای پوزش در برابر شاپور بالا نگه داشته و در برابر وی زانو زده است. شكوه وی با لباس، زینت آلات، افسار و زین اسب، گردن بند، دست بند و تاج شاهی و آرایش موهای وی كه حالت غرور آن مشخص است، نشانگر مهارت حجاران ساسانی است. در پشت سرشاپور، كرتیر حضور دارد كه انگشت دست وی به حالت احترام نشان داده شده است. پشت سر شاپور كتیبه ای حک شده كه ادامه كتیبه كعبه زرتشت است.

پنجمین نقش، زیر آرامگاه اردشیر اول دو نقش وجود دارد. نقش بالایی، آذر نرسه یا شاپور ذوالاكتاف، تقریبا محو شده است. نقش زیرین، هرمز دوم است و صحنه پیروزی این پادشاه را بر دشمن نشان می دهد. در این نقش برجسته، هرمز دوم با اسب، چهار نعل بر دشمن خود كه رومی است، تاخته و اسب او را سرنگون كرده است. در این نقش، دشمن رومی دارای ریشی بریده است و كلاهخود بر سر دارد. تیردان بندی در كنار پای راست پادشاه دیده می شود و اسب وی به نحو جالبی با زینت آلات پشمی تزیین شده و گره خورده است. پشت سر پادشاه یک شاهزاده ساسانی یا یكی از بزرگان حضور دارد كه پرچم ساسانی را به اهتزاز در آورده است.

ششمین نقش، زیر آرامگاه داریوش دوم و رو به روی كعبه زرتشت، نقشی احتمالا از شاپور دوم (379 تا 309 میلادی)  وجود دارد. در این نقش، سواری كه دارای تاج است، نیزه خود را بر گردن دشمن فرو كرده و هر دو، زره به تن دارند.

هفتمین نقش، این نقش به دو دوره متفاوت تعلق دارد. یكی دوره ایلامی مربوط به 700 سال پیش و دیگر نقش بهرام دوم (294 تا 274 میلادی) كه روی نقش ایلامی حک شده است. در این نقش پادشاه در حالی كه شمشیری را به نشانه قدرت با دو دست گرفته، در میان اعضای خانواده سلطنتی ایستاده است. تاج پادشاه با بال عقاب به نشانه رب النوع پیروزی تزیین شده است. در سمت چپ بهرام دوم، چهره سه شخصیت در حالی كه به بهرام می نگرند، نقش شده است. نخستین فرد از سمت راست یک شاهزاده است و دو نقش دیگر كلاه هایی با سر گاو و پلنگ دارند كه احتمال دارد ملكه و شاهزادگان باشند. برخی اظهار نظر كرده اند كه این نقش، نقش آناهیتا است. سمت راست پادشاه بزرگانی حضور دارند كه انگشت دست خود را در برابر پادشاه به حالت احترام نگاه داشته اند.

هشتمین نقش، در این نقش، تاجگذاری اردشیر بابكان (239 تا 224 میلادی) تصویر شده است. در این جا اردشیر و اهورامزدا بر دو اسب كوچک سوارند و اردشیر در حال گرفتن حلقه قدرت یا اورنگ پادشاهی از اهورامزدا است و اردوان پنجم پادشاه اشكانی را زیر پای اسب خود لگدكوب می كند. اهورامزدا نیز اهریمن را كه دو مار از پیشانی او بیرون آمده، لگدكوب می كند. در این نقش، اردشیر با اهورامزدا، برابر است. روی سینه های اسب اردشیر بابكان و اهورامزدا، دو كتیبه، هر یک به سه زبان یونانی، پهلوی اشكانی و ساسانی حک شده است. ترجمه متن فارسی میانه كه بر سینه اسب اردشیر حک شده چنین است: "این است پیكر مزداپرست، خداوندگار اردشیر، شاهان شاه ایران كه چهر از ایزدان دارد، فرزند خدایگان پاپک شاه." متنی كه بر سینه ی اسب اهورامزدا حجاری شده، به فارسی چنین ترجمه می شود: "این پیكر از ایزد اهورامزدا است." پشت سر شاه یكی از سرداران بزرگ ایران به صورت نیم رخ با نشان غنچه گل روی كلاهش در حالی كه با دست راست مگس پرانی را بالای سر اردشیر گرفته، به طرز با شكوهی حجاری شده است.

استودان ها (محل نگهداری استخوان های بزرگان)، دو چهار طاقی كوچک كه از سنگ كوه بر كنار راه تراشیده شده است، قبلا به عنوان آتشدان شناخته می شد. امروزه نظر بر این است كه این دو جایگاه "استودان" یا محل نگهداری استخوان های پاک شده دو تن از بزرگان ساسانی بود. علاوه بر این در دامنه پایین كوهستان حفره های مكعب شكلی در سینه كوه تعبیه شده است كه اصلا برای نهادن استخوان مردگان شكل گرفته بود. برخی از این استودان ها دارای كتیبه هستند و همگی به قرن هفتم و هشتم میلادی تعلق دارند.

ارزش های خاص نقش رستم

مجموعه نقش رستم، مجموعه‌ای بی‌نظیر که تاریخ کهن سه دوره ایران باستان، ایلامی، هخامنشیان و ساسانیان را در حافظه خود به یادگار دارد. هشت نقش ارزشمند در این مجموعه وجود دارد که تاجگذاری ها و پیروزی ها در جنگ ها و... در دوره های ایلامی، هخامنشی و ساسانی را به تصویر کشیده است. همچنین آرامگاه چهار تن از پادشاهان هخامنشی؛ خشایارشاه، آرامگاه داریوش، اردشیر اول و داریوش دوم در این مکان قرار دارد. در این مجموعه ساختمان مكعب بسیار زیبایی قرار داد كه آن را كعبه زرتشت، پیامبر ایران باستان می نامند.