کاربندی در معماری ایران ( قسمت 1) معماری ایران، معماری هندسی است

تزیینات در معماری ایرانی علاوه بر زیبایی حکم سازه‌ای را نیز دارد که پشت این زیبایی و استحکام از فلسفه و هندسه‌ی خاصی برخوردار است. مهمترین این عناصر تزیینی در قالب خوشنویسی، نقاشی، یزدی‌بندی و کاربندی خود را نشان داده است. اما شاخص‌ترین آن‌ها را می‌توان در کاربندی دید، زیرا که علاوه بر هنر، هندسه و ریاضیات را در خود جای داده است. در مقاله‌ی گوشه سازی گوشه‌ای از کاربندی توضیح داده شد اما در این جا به طور کامل به آن می‌پردازیم پس با یلدامدتور همراه باشید.

در پژوهش‌های انجام شده در طول تاریخ درباره‌ی کاربندی، بیشتر جنبه‌ی تزیینی آن بررسی شده است تا سازه‌ای! این در حالی است که بررسی این جزییات در سازه‌های پیچیده‌ مانند کاربندی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. مساله انتقال سطح مربع شکل به دایره یکی از مسایل مهم ساختمانی در تاریخ معماری ایران و جهان است. در این میان کاربندی پیشرفته‌ترین شیوه‌ی انتقالی و حاصل شناخت معماران ایرانی نسبت به علم هندسه و ریاضیات است. یکی از کاربست‌های مهم کاربندی، استفاده‌ی آن در زیر گنبد در نقش چپیره سازی است. چپیره سازی با کاربندی در معماری ایرانی در دو دسته‌ی شکنج و گوشه سازی قابل بررسی است.

تعریف کاربندی

کاربندی به مجموعه‌ی طاق‌های باریک و مُوَربی که همدیگر را قطع می‌کنند گفته می‌شود. نوعی پوشش است متشکل از تیر طاق‌هایی با قوس معین که تحت قواعد هندسی ویژه‌ای همدیگر را قطع می‌کنند. کاربندی یک نظام ساختمانی در پوشش‌های معماری سنتی ایران است که هم‌زمان دو مفهوم را دارا است. کاربندی‌ها معمولا به دو بخش عمده قالب شاقولی و قالب سرسفت تقسیم می‌شوند.

مفهوم هندسی کاربندی

از دَوَران منقطع یک قوس مبنا که بر دهانه‌ی وتر چند ضلعی سوار شده است، نسبت به مرکز چندضلعی، هندسه‌ی کامل کاربندی ایجاد می‌شود که بنا به ضرورت و تشخیص معمار، تمام یا بخشی از آن هندسه در زمینه‌ی کاربندی به کار گرفته می‌شود.

مفهوم ساختمانی کاربندی

از ترک‌ها و تویزه‌های باربر متقاطع در سازه‌ی آن استفاده شده است، که به عنوان سازه‌ی باربر اصلی پوشاننده‌ی زمینه عمل می‌کنند.

تویزه

باریک‌هایی از طاق را تیر طاق، لنگه‌ی طاق یا تویزه می‌گویند. دنده‌های اصلی پوشش طاق، لنگه، قالب، قوسی که با گچ و نی می‌سازند.

اضلاع کاربندی

تعداد تیر طاق‌های تشکیل‌دهنده‌ی کاربندی را اضالع کاربندی می‌گویند. تعداد تیر طاق‌های تشکیل دهنده‌ی کاربندی 12 عدد است، بنابراین به آن کاربندی 12 گفته می‌شود.

تاریخچه کاربندی

نمونه‌ی کامل کاربندی را در قرن چهارم هجری در گنبد مقصوره‌‌ی مسجد جامع نایین می‌توان به صورت کامل دید ولی قبل از آن در قرن سوم هجری در مسجد جامع شیراز به نمونه‌ای بر می‌خوریم که اگرچه کاربندی نیست ولی شباهت کاملی به کاربندی دارد و مقدمه‌ای است برای آغاز کاربندی در ایران است. این نمونه‌ی کاربندی‌ها، از کاربندی مساجد موجود در اسپانیا که در قرن دهم میلادی ساخته شده کهن‌تر است. در قرن ششم در گنبد چهل‌دختران یزد، گنبد سلطان سنجر مرو و  گنبد مقبره‌ی شیخ احمد جام کاربندی به کار رفته است. تقریبا قرن هفتم هجری قمری، بعد از حمله‌ی مغول به ایران و نیاز شدید به ساخت و ساز در معماری، کاربندی به دلیل قابلیت‌های منحصر به فرد سازه‌ای و تزیینی که داشت به صورت فراگیر در تمام نقاط ایران استفاده شده است. تا قبل از این دوره کاربندی فقط به صورت سازه‌ای مورد استفاده قرار می‌گرفت، اما بعد از این دوره هم به صورت سقف باربر اصلی و هم به صورت سقف آمودی و کاذب به کار رفته است.

کاربرد کاربندی

از مهمترین کارکرد سازه‌ای کاربندی کوچک کردن دهانه‌های بزرگ به کمک باریکه‌ی طاق‌های متقاطع و ایجاد طاق‌های کوچک است. در کاربندی با استفاده از تویزه‌ها بارهای وارده بر طاق به پایه‌های باربر هدایت شده است و به این ترتیب نیروهای رانش را کنترل می‌کند و در همان نقاط با جرزهای کشیده مهار شده است. کاربندی در مقایسه با اکثر طاق‌ها، از جهت پایداری در برابر نیروها مقاوم‌تر است. کاربندی بیشتر در بناهای عمومی استفاده شده است، که بهترین نمونه‌های این هنر معماری را در بناهایی مانند بازارها، تیمچه‌ها و چهارسوق‌ها می‌توان مشاهده کرد. در کل می‌توان کاربرد کلی کاربندی را به صورت زیر توضیح داد.

• مردم‌وار کردن فضاهای داخلی و ایجاد تناسباتی انسانی در آن
•  فراهم آوردن امکان اجرای طرح‌های استاندارد، هندسی و سه‌بعدی پیش فکر شده در دهانه و ابعاد متفاوت فضا
• ایجاد روکش (آمود) مناسب برای پوشش اصلی 
• عایق کردن فضای داخلی از نقطه نظر حرارتی
• به نظم در آوردن فضاهای داخلی
• تنظیم نور و گاه صدا در داخل بنا
• مرتبط ساختن خطوط عمودی به خطوط منحنی شکل هماهنگ و چشم‌نواز

انواع کاربندی

بر اساس مطالعات و بررسی‌های صورت گرفته در اسناد و مشاهدات میدانی درباره‌ی کاربندی، می‌توان کاربندی را به دو دسته‌ی ساده و غیر ساده تقسیم کرد.

کاربندی ساده

َکاربندی ساده از دوران تنها یک نوع تیر طاق حول محیط دایره ایجاد می‌شود. کاربندی ساده خود به دو شاخه‌ی کاربندی قالب شاقولی و سرسفت قالب غیر شاقولی تقسیم می‌شود.

کاربندی قالب شاقولی

این کاربندی به کاربندی رسمی معروف است. این کاربندی‌ها همان طور که از نامشان پیدا است، قالبشان در فضا نسبت به صفحه‌ی زمین به طور عمود واداشته می‌شود. بنابراین اکثرا قابلیت حمل بار وارده را دارند و می‌توانند پوشش اصلی باشند. مانند کاربندی‌هایی که در چهارسوق و بازار استفاده می‌شود.

• کاربندی رسمی منفرد یک پا: زمانی که کاربندی رسمی قالب شاقولی دارای حداقل دو تیر طاق دو پا بر زمین موازی با یکدیگر باشد و در زمینه‌ی مستطیل یا مربع قرار گیرد کاربندی حاصله را کاربندی رسمی منفرد یک پا می‌گویند.
• کاربندی رسمی منفرد دو پا: در کاربندی رسمی قالب شاقولی زمانی که کاربندی دارای حداقل چهار تیر طاق دو پا بر زمین (دو به دو موازی) در هشت ضلعی قرار دارد و زمینه مربع و مرکزی در بزرگترین حالت خود باشد، یعنی مماس با اضالع زمینه باشد، کاربندی حاصله را کاربندی رسمی منفرد دو پا می‌گویند.
• کاربندی رسمی مرکب: از ترکیب دو یا چند کاربندی رسمی منفرد یک پا کاربندی رسمی مرکب ایجاد می‌شود. کاربندی رسمی مرکب بعد از کاربندی رسمی منفرد یک پا بیشترین کاربندی استفاده شده در معماری بناهای تاریخی است. 
• کاربندی رسمی خاص: اگر کاربندی دارای حداقل دو تیر طاق و دو پا بر زمین باشد و در زمینه‌ای غیر از مربع یا مستطیل اجرا می‌شود، کاربندی حاصله را کاربندی رسمی خاص می‌گویند. 

کاربندی قالب سرسفت غیر شاقولی

در کاربندی غیر شاقولی دو نیمه در هر تویزه در یک راستا نیستند یا دو تویزه در یک رویه ایستاده جا نمی‌گیرند و از تویزه‌های کاربندی شاقولی بلندتر و کشیده‌تر هستند. این کاربندی باربر نیست و برای ایجاد آسمان پوش و یا سقف کاذب به کار می‌رود. پوشش‌های تزییناتی که رسمی بندی نام دارند، در زیر مجموعه‌ی پوشش‌های اصلی اجرا می‌شوند و بیشتر در کاربندی قالب سرسفت غیر شاقولی جای دارند.

کار بندی غیر ساده

کاربندی غیر ساده را می توان به پنج دسته تقسیم کرد.

• کاربندی پرور: هرگاه نسبت طول به عرض زمینه‌ی کاربندی زیاد باشد می‌توانیم در میانه‌ی دهانه یک کاربندی رسمی منفرد یک پا اجرا کنیم کاربندی حاصل از این روش را کاربندی پرور می‌گویند. 
• کاربندی سوار: هرگاه یک کاربندی روی کاربندی دیگری سوار شود کاربندی حاصله را کاربندی سوار می‌گویند. کاربندی زیرین می‌تواند از هر نوعی باشد و کاربندی سوار بر آن نیز می‌تواند قالب شاقولی یا قالب غیر شاقولی باشد.
• کاربندی دو چفدی: اگر در ساخت یک کاربندی از دو گونه تیر طاق با دو چفد متفاوت استفاده شود کاربندی حاصله را کاربندی دو چفدی می‌گویند.
• کاربندی گسترش: اگر در یک کاربندی رسمی منفرد یک پا بعضی از تیر طاق‌ها از جهت عرض یا طول زمینه تا دایره محیطی کاربندی گسترش یابند کاربندی به وجود آمده را کاربندی گسترش می‌گویند.
• کاربندی درون زا: اگر روی اجزای یک کاربندی، کاربندی دیگری اجرا شود به این نوع کاربندی درون‌زا می‌گویند.

کلام آخر

با توجه به آنچه که گفته شد کاربندی نوعی پوشش است متشکل از لنگه‌طاق‌هایی با قوس معین که تحت قواعدی هندسی همدیگر را قطع می‌کنند و شکل اصلی پوشش را به وجود می‌آورند و در طول تاریخ معماری پیشرفت‌های قابل توجهی داشته است. کاربندی علاوه بر نقش سازه‌ای نقش تزیینی را به عهده دارد که در جای‌جای بناهای تاریخی ایران می‌توانیم مشاهده کنیم. برای آشنایی بیشتر با کاربندی، رسمی بندی و یزدی بندی با قسمت دوم کاربندی در معماری ایران با یلدامدتور همراه باشید.

کاربندی در معماری ایران ( قسمت 1) - معماری ایران، معماری هندسی است کاربندی در معماری ایران ( قسمت 1) - معماری ایران، معماری هندسی است 2020-04-13 15:14:24+3:30 2024-06-08 21:41:21+3:30 کاربندی نوعی پوشش است متشکل از لنگه‌طاق‌هایی با قوس معین که تحت قواعدی هندسی همدیگر را قطع می‌کنند و شکل اصلی پوشش را به وجود می‌آورند و در طول تاریخ معماری پیشرفت‌های قابل توجهی داشته است. کاربندی علاوه بر نقش سازه‌ای نقش تزیینی را به عهده دارد که در جای‌جای بناهای تاریخی ایران می‌توانیم مشاهده کنیم. کاربندی, تویزه, کاربندی ساده, کاربندی قالب شاقولی, کاربندی رسمی, کاربندی قالب سرسفت, کاربندی قالب غیر شاقولی, کاربندی غیر شاقولی, کاربندی شاقولی, رسمی بندی, کاربندی پرور, کاربندی سوار, کاربندی دو چفدی, کاربندی درون زا, پریسا همایونی Author info@yaldamedtour.com /fa/user-profile/10210 YaldaMedTour Barajin Salamat Road +98 Qazvin Qazvin, Qazvin Province, Iran. , info@yaldamedtour.com