کاربندی در معماری ایران ( قسمت 2) یکی از عناصر تزیینی و سازه‌ای در بناهای تاریخی

همان طور که در قسمت اول کاربندی در معماری گفته شد کاربندی از مهمترین عناصر تزیینی در قالب هندسه و ریاضیات در معماری ایرانی است. شبکه‌ی کاربندی از بالا به شکل چشم‌هایی به شکل لوزی و از دید پایین شکل مثلث تشکیل می‌دهند که داخل آن‌ها را طاق‌ها تشکیل داده است. در بناهایی که استفاده از پنجره در دیوارها ممکن نیست، مثل بازارها و سایر بناهای عمومی، معماران در قسمت خورشیدی کاربندی (دایره‌ی مرکزی) روزن‌هایی ایجاد کرده‌اند که عبور نور مناسب و تهویه را به بهترین وجه میسر ساخته است. برای آشنایی با روش اجرای کاربندی در معماری با یلدامدتور همراه باشید.

بسیاری از کارهایی که در معماری در راستای ساختار انجام می‌شده است، بعدها در جهت زیبایی و جنبه‌ی تزیینی به کار رفته است. از جمله‌ی این کارها کاربندی است که علاوه بر جنبه‌ی ساختاری در بنا، جنبه‌ی تزیینی نیز داشته است. حتی گاهی اوقات کاربندی به صورت سقف کاذب نیز اجرا شده است. از قرن هفتم به بعد به تدریج کاربندی مستقل از اسکلت اصلی بنا در رابطه با خلق فضای معماری به کار رفته است. هر کاربندی چون دارای اندازه‌ها و تناسبات معین است، باید روی طول و عرض معینی سوار شود و بنابراین معمار در ابتدا باید نوع کاربندی مناسب را انتخاب کرده و ابعاد فضا را تابع ابعاد و تناسبات کاربندی را انتخاب کند. هر کاربندی مختص فضایی معین با تناسبات خاص است.

اضلاع کاربندی

انتخاب تعداد اضلاع کاربندی تنها بر سلیقه و دلخواه معمار تعیین نمی‌شود، بلکه ابعاد مختلف سطحی که باید در آن کاربندی اجرا شود نوع آن را مشخص می‌کند. تعداد تیر طاق‌های تشکیل دهنده‌ی کاربندی را اضلاع کاربندی می‌گویند. 

اجزای کاربندی

اجزای کاربندی را می‌توان از دو جهت بررسی کرد. اول از جهت سطوح مابین تیر طاق‌ها، که در اصطلاح به آن‌ها اجزای کاربندی می‌گویند و دوم از جهت نوع تیر طاق‌های به کار رفته در کاربندی است. اجزای کاربندی را می‌توان به موارد زیر تقسیم‌بندی کرد.

شاپرک

شاپرک یا ترﻧﺞ، لوزی‌های خمیده‌ای ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ روی دو ﭘﻬﻠﻮی ﺑﺎﻻیی ﭘﺎ ﺑﺎریک زده می‌ﺷﻮﻧﺪ. در واقع به چهار ضلعی منحنی ‌الاضلاع كه قسمت‌های میانی را درست می‌كنند گفته شده است. روی ﻫﺮ ﭘﺎﺑﺎریک، دست ﻛﻢ دو ﺷﺎﭘﺮک ﺳﺎﺧﺘﻪ میﺷﻮد. شاپرکﻫﺎ ﮔﺎه در ﭼﻨﺪ رده روی ﻫﻢ دﻳﺪه میﺷﻮﻧﺪ.

پا باریک 

روﻳﻪ‌ﻫﺎی ﺧﻤﻴﺪه‌ی ﭼﻬﺎر ﭘﻬﻠﻮیی ﻟﻮزی مانند ﻛﺸﻴﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن دو ﺗﻮﻳﺰه را ﻛﻪ روی دو ﭘﻬﻠﻮی ﻛﻨﺎر ﻫﻢ از زﻣﻴﻨﻪ زده ﺷﺪه‌اﻧﺪ، می‌ﭘﻮﺷﺎﻧﻨﺪ. یک ﮔﻮشه‌ی آن‌ها ﺗﺎ ﭘﺎﻛﺎر ﺗﻮﻳﺰه ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ. ﭘﺲ ﻫﺮ ﮔﻮﺷﻪ از زﻣﻴﻨﻪ، یک ﭘﺎ ﺑﺎریک دارد.

ﻧﻬﻨﺒﻦ

ﻧﻬﻨﺒﻦ، ﻋﺮﻗﭽﻴﻦ یا ﺷﻤﺴﻪ‌ی ﮔﻨﺒﺪی اﺳﺖ ﻛﻪ قوس روی ﻛﺎرﺑﻨﺪی ﺳﺎﺧﺘﻪ می‌ﺷﻮد و ﻛﺎر را ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن می‌رﺳﺎﻧﺪ به به زبان ساده به طاق روی کاربندی عرقچین می‌گویند. 

ﺳﻨﺒﻮﺳﻪ

مثلث منحنی الاضلاع كه بالاترین قسمت كاربندی را تشكیل می‌دهند و در واقع به سه ﭘﻬﻠﻮیی ﻛﻪ روی شاپرک زده می‌شود ﺗﺎ ﮔﺮدی زﻳﺮ ﻧﻬﻨﺒﻦ را ﺑﺴﺎزد می‌گویند.

ﺳﻴﻨﻪ ﺑﺎز 

ﺳﻴﻨﻪ ﺑﺎز ﻳﺎ ﺳﻮسنی تک طاقی اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﺗﻮﻳﺰه روی ﭘﻬﻨﺎی اﻧﺪام اصلی و دو ﺗﻮﻳﺰه رو ﺑﻪ روی آن سوار می‌شود. ﻫﺮ ﻛﺎرﺑﻨﺪی ﻗﺎﻟﺐ ﺷﺎﻗﻮلی دارای دو سوسنی اﺳﺖ.

ﺳﺮوی

اﮔﺮ عرقچین ﺑﻪ روش ﺗَﺮﻛﻴﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد، ﺑﻪ ﻫﺮ ﺗَﺮک آن ﺳﺮوی میﮔﻮﻳﻨﺪ.

طریقه ترسیم کاربندی

بر اساس شواهد موجود در طومارهای متعلق به میرزا اکبر؛ معمار دوره‌ی قاجار، که هم اکنون طومارها در موزه‌ی ویکتوریا و آلبرت لندن موجود است. در گذشته برای کشیدن کاربندی از پلان استفاده شده است. در بعضی از این تصاویر پلان کامل کاربندی و در بعضی نیز یک چهارم پلان کاربندی ارائه شده است. معمولا در مجاور پلان، تصویری نیز از نمای قوس سازنده‌ی تیر طاق آورده شده است. در دوره‌های بعد نیز روش استفاده از تصویر پلان مرسوم بوده است که در حال حاضر نیز از این روش استفاده می‌شود. 

روش اجرایی کاربندی

در ﺑﺴﻴﺎری از ﭘﮋوﻫﺶ‌های اﻧﺠﺎم ﺷﺪه در ﻣﻮرد ﻛﺎرﺑﻨﺪی به ﺟﺰﻳﻴﺎت و روش‌های اﺟﺮایی آن ﺑﻪ ﻏﻴﺮ از چند پژوهش کلی و ﻣﺤﺪود ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ. ﺑﺮای ﻧﻤﻮﻧﻪ در ﻛﺘﺎب ﻫﻨﺪﺳﻪ در ﻣﻌﻤﺎری آمده است:

ﻃﺮز ﻋﻤﻞ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺑﺘﺪا دو ﻳﺎ ﭼﻬﺎر ﻃﺎق ﻛﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻮﻳﺰه‌ی اصلی و ﺑﺎرﺑﺮ ﺑﺎ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺑﻨﺎیی ﺑﻪ ﺷﻜﻞ دز یا دزد اﺟﺮا ﻛﺮده و ﺑﻘیه‌ی ﺑﺎرﻳﻜﻪ‌ی طاق‌ها یا تویزه‌ها را در فضا ﺑﺎرﻳﻜﻪ ﻛﻨﻨﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ واداﺷﺘﻨﺪ و روی آن‌ها طاق می‌زنند. 

مرحله اول: ﻧﺤﻮه ﻗﺎﻟﺐﮔﺬاری کاربندی

اﺑﺘﺪا ﻓﻀﺎیی ﺑﺎ ﭘﻼن ﻫﺸﺖ‌ضلعی ﺑﺮای اجرای پوشش، نوع کاربندی را انتخاب می‌کنند. زﻳﺮا یکی از اﻣﻜﺎﻧﺎت مهمی ﻛﻪ ﭘﻮﺷﺶ ﻛﺎرﺑﻨﺪی ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﻨﺒﺪﺳﺎزی دارد این اﺳﺖ ﻛﻪ در یک ﮔﻨﺒﺪ، ﭘﻼن جرزهای زیرین قابلیت پر یا خالی شدن را ندارند و ﺑﻪ یک اﻧﺪازه ﺑﺎر ﺑﻪ ﺑﺨﺶ‌ﻫﺎی مختلف ﺟﺮز زﻳﺮ ﮔﻨﺒﺪ وارد می‌ﺷﻮد. اما در کاربندی به دلیل تفکیک ﺑﺎر ﺗﻮﺳﻂ ﻃﺎق‌، ﺟﺮزﻫﺎی زﻳﺮﻳﻦ قابلیت پر و خالی شدن را دارند. ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎ ﭘﻼنﻫﺎی ﻫﺸﺖ ضلعی هم‌خوانی بیشتری دارند. در اوﻟﻴﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ‌ی کار، ﻗﺎﻟﺐ ﺑﺮ اﺳﺎس نوع ﻗﻮس در ﻛﺎرﺑﻨﺪی با چوب یا گچ ساخته می‌شود. ﭘﺲ از رﺳﻢ ﻫﻨﺪسه‌ی ﻛﺎرﺑﻨﺪی و ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪن ﺗﻌﺪاد، ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ و ﻣﺴﻴﺮ باریکه‌ی ﻃﺎق‌ﻫﺎی عملیات واداشتن قالب جهت اجرای طاق‌ها آغاز می‌شود. 

مرحله دوم: اﺟﺮای ﻛﺎرﺑﻨﺪی

ﭘﺲ از ﺟﺎﮔﺬاری و وادار ﻛﺮدن ﻗﺎﻟﺐ ﺑﻪ روی ﺟﺮز ﺑﺮ اﺳﺎس ﻫﻨﺪسه‌ی ﻛﺎرﺑﻨﺪی رج اول باریکه‌ی ﻃﺎق با آجر ﺑﻪ روی ﻗﺎﻟﺐ چیده می‌شود ﺑﺮای ﺳﺎﺧﺖ ﻃﺎق ﺑﻌﺪی ﻗﺎﻟﺐ ﺑر روی ﺟﺮز و در ﻛﻨﺎر رج اول باریکه‌ی طاق اول قرار می‌گیرد و باریکه‌ی طاق دومی از کمر باریکه‌ی طاق اول ﺷﺮوع ﺷﺪه و ﺑﻪ آن ﺗﻜﻴﻪ می‌کند اﻣﺎ ﺑﺎ اﺿﺎﻓﻪ ﻛﺮدن ﺿﺨﺎﻣﺖ ﻃﺎق‌ﻫﺎ و اﻣﺘﺪاد آن‌ها ﺗﺎ روی ﺟﺮز ﺑﻴﺶ‌ﺗﺮ وزن آن ﺑﻪ ﺟﺮزﻫﺎی ﺑﺎرﺑﺮ ﻣﻨﺘﻘﻞ می‌شود. ﭘﺲ از اﺟﺮای ﺗﻤﺎم ﺑﺎرﻳﻜﻪ‌ی ﻃﺎق‌ﻫﺎ ﺑﺎ ﺿﺨﺎﻣﺖ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ و ﺷﻜﻞگیری اﺳﺘﺨﻮان‌بندی ﻛﺎرﺑﻨﺪی ﻣﺸﺎﻫﺪه می‌شود. که رج‌های ﺟﻠﻮیی ﺑﺎرﻳﻜﻪ‌ﻫﺎی ﻃﺎق‌ﻫﺎ از لبه‌ی ﺟﺮز ﻋﻘﺐ‌ﺗﺮ ﻧﺸﺴﺘﻪ و از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ دارﻧﺪ. ﺑﺮای ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻫﻨﺪسه‌ی ﻛﺎرﺑﻨﺪی از آﺟﺮﻫﺎیی اﺳﺘﻔﺎده می‌ﺷﻮد ﻛﻪ از ﭘﻴﺶ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ شبه‌لوزی باشند. این آجرها در فاصله‌ی معین شده بین رج‌های جلویی باریکه‌ی طاق‌ها قرار می‌گیرند و در امتداد قوس‌های کاربندی دور می‌زنند و در نهایت نمایش دﻫﻨﺪه‌ی ﻫﻨﺪﺳﻪ‌ی ﻛﺎرﺑﻨﺪی از زﻳﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ. 

یزدی بندی

نوعی از کاربندی است که در سردر ورودی بناها استفاده می‌شود. یزدی‌بندی‌ها بیشتر تزیینی هستند، یعنی ایستا نیستند. یزدی‌بندی حالتی است مابین رسمی بندی و مقرنس و در اصل برای پوشش به کار می‌روند. همانند ایوان مسجد جامع اصفهان شروع مقرنس‌کاری است که بعدها مقرنس‌کاری به صورت تزیینی درآمد و چفت آویز نام گرفت. طاق‌نماها (چفت) نیز در بسیاری از جاها باربر نیست و جنبه‌ی تزینی دارند که به آن برنخش گفته می‌شود. 

کلام آخر

با توجه به آن چه درباره‌ی کاربندی گفته شد کاربندی از دو واژه‌ی کار و بستن ساخته شده است. که در اجرا به شکل مقرنس، رسمی‌بندی و یزدی‌بندی خود را در زیر طاق نشان می‌دهد. کاربندی، نوعی پوشش است متشکل از لنگه طاق‌هایی با قوس معین که تحت قواعدی هندسی همدیگر را قطع می‌کنند و قواره اصلی پوشش را به وجود می‌آورند. كاربندی چون ايجاد پوشش دومی برای طاق اصلی می‌كند عايق حرارتی خوبی محسوب می‌شود. برای آشنایی با مقالات مرتبط با مرمت نگری و معمار نگری با یلدامدتور همراه باشید.

کاربندی در معماری ایران ( قسمت 2) - یکی از عناصر تزیینی و سازه‌ای در بناهای تاریخی کاربندی در معماری ایران ( قسمت 2) - یکی از عناصر تزیینی و سازه‌ای در بناهای تاریخی 2020-04-22 15:19:55+3:30 2022-05-09 20:11:25+3:30 کاربندی سازی، نوعی پوشش است متشکل از لنگه طاق‌هایی با قوس معین که تحت قواعدی هندسی همدیگر را قطع می‌کنند و قواره اصلی پوشش را به وجود می‌آورند. کاربندی‌ها، متشکل است از باریکه ها یا لنگه طاق‌هایی که از تقاطع آن‌ها، استخوان بندی پوشش برای سقف به وجود می‌آید. اکثر مواقع به صورت اسکلت پوشش دوم و کوتاه‌تر نسبت به سقف اصلی هستند و گاهی به عنوان سقف اصلی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند. کاربندی, اجزای کاربندی, شاپرک, ترﻧﺞ, ﻋﺮﻗﭽﻴﻦ, ﻧﻬﻨﺒﻦ, ﺷﻤﺴﻪ, ﺳﻨﺒﻮﺳﻪ, یزدی بندی, چفت آویز, مقرنس, برنخش, رسمی بندی, پریسا همایونی Author info@yaldamedtour.com /fa/user-profile/10210 YaldaMedTour Barajin Salamat Road +98 Qazvin Qazvin, Qazvin Province, Iran. , info@yaldamedtour.com