نام های دیگر مکان

• قلعه دوازده برجی
• دژ شاپور خواست
• سابرخواست
• قلعه‌ خرم‌آباد
• کاخ اتابکان

موقعیت جغرافیایی قلعه فلک الافلاک

قلعه تاریخی فلک الافلاک بر فراز تپه ای باستانی در شهر خرم آباد در استان لرستان واقع شده است. این قلعه یکی از مشهورترین جاذبه‌های تاریخی و گردشگری استان لرستان و مهم‌ترین اثر تاریخی شهر خرم‌آباد و نماد آن است. حریم تپه‌‌ای که قلعه روی آن قرار دارد از شرق و جنوب شرقی به رودخانه‌ی خرم‌آباد (خرم‌رود)، از غرب به خیابان و محله‌ دوازده برجی (خیابان امام خمینی) و از شمال به خیابان فلک‌الافلاک محدود می‌شود. در تمام طول سال، چشمه‌ پرآبی به نام گلستان از زیر تپه جاری است که همراه با استخر و پارک اطراف قلعه، زیبایی خاصی به آن بخشیده است. 

سیر تاریخی و فرهنگی قلعه فلک الافلاک

پیداش شهر خرم آباد را می توان از قلعه فلک الافلاک دانست که به تدریج در اطراف آن گسترش یافته است. از زمان ساخت قلعه تاریخ دقیقی در دست نیست اما بر اساس شواهد موجود بنای اولیه این قلعه را به زمان شاپور اول ساسانی در قرن سوم میلادی نسبت داده اند. برخی نیز ساخت آن را مربوط به دوره شجاع‌الدین خورشید؛ سر سلسله‌ اتابکان لر در قرن چهارم هجری می دانند. قلعه فلک الافلاک در دوره های زمانی مختلف کاربردهای متنوعی داشته است. در دوره ساسانیان بنا کاربرد حکومت و نظامی داشته، در قرن چهارم هجری، قلعه مقر حکومت آل حسنویه و سپس آل بویه بوده، سپس به عنوان خزانه‌ی حکومتی خاندان بدر مورد استفاده قرار گرفته و در دوره‌ی صفویه و قاجار مقر حکومت اتابکان لر کوچک و والیان لرستان بوده است. در دوره پهلوی اول نیز قلعه به عنوان پادگان نظامی و زندان سیاسی مورد استفاده بوده است. در سال 1349 ارتش این بنا را به وزارت فرهنگ و هنر سابق واگذار کرد، در سال 1354 موزه‌ مردم‌شناسی و مفرغ‌ها در این مکان افتتاح گردید و قلعه به طور کامل به موزه تبدیل شد. موزه‌ قلعه فلک الافلاک کار خود را در دوران پهلوی با قرار دادن برخی مدارک فرهنگی آغاز کرد. اما پس از انقلاب و در دوران جنگ فعالیتی نداشت. در پایان جنگ ایران و عراق یعنی در سال 1367 موزه فعالیت خود را از سر گرفت. البته در سال‌های 1385 تا 1387 نیز به دلیل نبود امکانات، تعطیل بود. در سال‌های اخیر بخش‌هایی مثل موزه‌ باستان‌شناسی، موزه‌ مردم‌شناسی، آزمایشگاه مرمت اشیا، مرکز فروش تولیدات فرهنگی و چایخانه‌ سنتی به این بنا اضافه گردیده است. این قلعه مظهر فرهنگ و تاریخ منطقه لرستان به شمار می رود.

معماری قلعه فلک الافلاک

بنای قلعه، آثار و نشانه های زیادی از تحولات معماری دوره های گوناگون را با خود به همراه دارد. بیشترین این تحولات مربوط به دوران صفویه تا قاجاریه است. محوطه باستانی قلعه در حدود 120هزار مترمربع وسعت دارد. محدوده داخلی قلعه نیز در حال حاضر 5300 مترمربع است که شامل 8 برج، دو صحن، 300 جان‌پناه، 124 اتاق و 11 کفش‌کن بین اتاق‌ها است. همچنین فضای داخلی آن به چهار تالار نسبتا بزرگ پیرامون دو حیاط و تالارها و اتاق ها تقسیم شده است. بر اساس مدارک تصویری موجود، تا حدود یکصد سال پیش بارویی دوازده برجی در پیرامون بنای فعلی وجود داشته، که اکنون آثار آن در محوطه شمال غربی قلعه، قابل رویت است. ارتفاع بلندترین دیوار این بنا تا سطح تپه 23 متر است. ارتفاع تپه با احتساب دیوارهای بنا تا سطح خیابان حدود 40 متر است. پلان بنای این قلعه‌ تاریخی 8 ضلعی است. عمده‌ مصالح به کار رفته در ساخت قلعه، شامل سنگ، آجر (قرمز و بزرگ)، خشت و ملات گچ و آهک است. درب ورودی بنا در سمت شمال و در بدنه برج شمال غربی تعبیه شده و راهروی ورودی حیاط دوم در گوشه جنوب شرقی حیاط اول از زیر یک طاق نمای رفیع می گذرد. طاق نمای دیگری موازی این طاق نما در گوشه شمال شرقی حیاط اول برپاست و چاه آب قلعه در محوطه پشت این طاق نما حفرشده است. عمق این چاه که تا زیر چشمه‌ تپه می‌رسد 40 متر است و همواره ساکنان آب مورد نیاز خود را از آن تامین می کردند. این چاه هم اکنون نیز قابل بهره برداری است.

حیاط اول قلعه فلک الافلاک در جهت شمالی جنوبی طراحی شده که ابعاد آن 22/5 در 31 متر است و پیرامون آن از چهار برج تشکیل شده که دو برج آن در شمال و شمال غربی و دو برج دیگر در جنوب و جنوب غربی قرار دارد. حیاط دوم که در جهت شرقی غربی طراحی شده و ابعاد آن 21 در 29 متر است و همانند حیاط اول از چهار برج تشکیل گردیده. در چهار جهت این حیاط تالارهای بزرگی قرار دارد که به یکدیگر راه دارند و اکنون به موزه تغییر کاربری داده اند.

از نکات قابل تامل در معماری بنا، وجود گریزگاه مخفی در ضلع جنوبی و فضاهای زیرزمینی در ضلع شمال و شرق آن است. حمام قلعه در ضلع شمالی حیاط اول و در نزدیکی چاه قلعه قرار داشته است. این حمام تا اواخر دوره قاجاریه مورد استفاده بوده و اکنون آثاری از آن نظیر تنوبوشه های سفالی، نقش های آهک بری و کانال های زیر زمینی قابل مشاهده است.

ارزش های خاص قلعه فلک الافلاک

قلعه تاریخی فلک الافلاک از نظر تاریخی و فرهنگی نماد خرم آباد در استان لرستان است. این قلعه در طول ادوار مختلف کاربری های متنوعی داشته است. احداث بنا بر فراز صخره های سنگی و اشراف کامل آن به دره تارخی خرم آباد و نیز جاری شدن چشمه پر آب گلستان از دامنه شمالی تپه از ویژگی های اصلی بنا به شمار می آیند. نزدیکی بنا با غارهای پیش از تاریخ دره خرم آباد و دیگر آثار دوران تاریخی نظیر سنگ نبشته، مناره آجری آسیاب گبری، پل شکسته و گرداب سنگی، بیانگر پیوستگی تاریخی قلعه با این آثار است.

امکانات تفریحی و رفاهی اطراف قلعه فلک الافلاک

این قلعه اکنون به صورت کامل به عنوان موزه استفاده می شود. موزه‌ باستان‌شناسی، موزه‌ مردم‌شناسی، آزمایشگاه مرمت اشیا، مرکز فروش تولیدات فرهنگی و چایخانه‌ سنتی در این مکان قرار دارند. موزه باستان شناسی 12 ویترین دارد که هر کدام 50 اثر تاریخی را به نمایش می‌گذارند. در این بخش موزه اشیایی مثل ابزارهای سنگی عهد هجر، سفالینه‌های پیش از تاریخ، مهرهای متنوع سنگی، سازه‌های مفرغی، ظروف و اشیای مربوط به دوران اسلامی وجود دارد. این اشیا طی سال‌‌های اخیر یا از قاچاقچیان و حفاران غیر مجاز ضبط شده‌ یا توسط باستان‌شناسان کشف شده‌اند. در این موزه و موزه‌ مردم‌شناسی، اشیای بسیاری وجود دارند که توسط مردم و در سال‌های اخیر اهدا شده‌اند و به گونه‌ای گنجینه‌های خانوادگی محسوب می‌شوند. موزه‌ مردم‌شناسی در بخش جنوبی حیاط دوم قرار دارد و در آن، عکس‌ها و ماکت‌های کوچک و بزرگ زیادی از بخش‌های مختلف زندگی روستایی و عشایری مردم لرستان و باورها و اعتقادات آنان مثل چشم‌زخم‌ها و تولد، ابزار و وسایل روشنایی سنتی، کتابت و لوازم مربوط به آن، پوشاک سنتی مردان و زنان، ابزار و صنایع کشاورزی بومی، گالری عکس از مناظر طبیعی و زندگی مردم و مراسم سوگواری و عروسی به نمایش گذاشته شده است.

نمایش فیلم و پخش موسیقی لری به همراه نمایش سازها از دیگر بخش‌های این موزه است. اما می‌توان دیدنی‌ترین آثار این بخش را سنگ قبرهای مردان و زنان لر دانست که تفاوت قابل توجهی با باقی نقاط ایران دارند. نمونه‌ای از پوشش بانوان خرم آباد که در این بخش کاملا مشهود است.

پیشنهاد برای دیدن قلعه فلک الافلاک

بنای قلعه فاصله نزدیکی با آثار تاریخی از جمله غارهای پیش از تاریخ دره خرم آباد و دیگر آثار دوران تاریخی نظیر سنگ نبشته، مناره آجری آسیاب گبری، پل شکسته و گرداب سنگی دارد و همچنین بیانگر پیوستگی تاریخی قلعه با این آثار است. در این بنای زیبا، می‌توان با پوشیدن لباس‌های محلی عکس‌های زیبایی به یادگاری گرفت و همچنین با امتحان کردن خوراکی‌هایی مثل آش ترخینه و نان روغنی که در پایین قلعه به فروش می‌رسند، سفر به یاد ماندنی ای را می توان رقم زد.