سبک خراسانی در معماری ایرانی (قسمت اول)

سبک خراسانی

از شش شیوه‌ی معماری ایران دو شیوه‌ی پارسی و پارتی از پیش از اسلام و چهار شیوه‌ی خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی از آن دوران اسلامی هستند و به دنبال دگرگونی‌های پس از آمدن اسلام به ایران پدیدار شدند.

درباره‌ی اصالت ایرانی این شیوه‌ها می‌توان اشاره کرد که غربی‌ها برای شیوه‌های معماری ایرانی پس از اسلام، نام‌هایی را به کار می‌برند که هیچ‌یک اصالت ایرانی ندارد. برای نمونه شیوه‌های دوره‌ی اموی و عباسی را می‌توان نام برد، اما می‌دانیم که هیچ کدام از این کشورها و ملت‌ها یعنی ترک‌ها، عرب‌ها و... نمی‌توانسته‌اند در معماری کشوری که پیشینه‌ی معماری چند هزار ساله دارد کارساز باشند، چون در آن زمان معماری ارزشمندی نداشتند.

دگرگونی‌های تاریخی یا به دنبال آن دگرگونی فرهنگی، در ایران میانه‌ی سده‌های نخست تا چهارم بسیار بود. فرمانروایی ساسانیان در سال 652 هجری به دست اعراب پایان داده شد و با ورود دین اسلام به ایران روزگار تازه‌ای بر ایرانیان آغاز شد و آن‌ها که آزادی دین اسلام را پذیرا شده بودند خود را زیر سلطه‌ی فرمانروایان اموی می‌دیدند که جانشین حقیقی برای حکومتی که پیامبر گرامی اسلام در مدینه پایه‌گذاری کرده بودند، نبودند.

نمایندگان دستگاه اموی در ایران با حربه‌ی برتری اعراب، ایرانیان را تحقیر می‌کردند. از این رو در سده‌ی دوم هجری جنبش‌ها و قیام‌هایی به راه افتاد که هدف اصلی آن‌ها استقلال و بیرون رفتن از زیر یوغ اعراب بود. نخستین جنبش را ابومسلم در خراسان در سال 129 هجری قمری آغاز کرد که توانست خلافت را از امویان به دست عباسیان برساند. عباسیان نخست به ایرانیان روی خوشی نشان دادند و بسیاری از بزرگان ایرانی را در دربار به کار گرفتند. نزدیک به سال های 200 هجری طاهر ذوالیمینین قیام کرد. تا این‌که در شبستان یعقوب لیث صفاری در سال 248 هجری قمری توانست حکومتی به راه اندازد که تا سال 393 هجری ادامه یافت سپس به دست محمد غزنوی بر افتاد.

در همان حال حکومت صفاری تشکیل می‌شود، یکی دیگر از سلسله‌های ایرانیان به نام سامانیان در ماورالنهر مشغول تحکیم بنیان قدرت خود بود. دوره‌ی حکومت این سلسله از سال 261 هجری تا 389 به مدت بیش از یک قرن بعد به طول انجامید و مرکز حکومت آن شهر بخارا بود.

معماری

شیوه‌ی خراسانی در سده‌ی نخست هجری پدید آمد و تا سده‌ی چهارم ادامه داشت. آنچه درباره‌ی فرهنگ این زمان پیداست، این است که دگرگونی‌های فرهنگی بیشتر در خراسان رخ می‌دهد. این سرزمین زادگاه نخستین نمونه‌های هنر و معماری اسلامی است و از آن‌جا به شهرهایی چون دامغان، یزد و... رسیده است. با پدیدار شدن اسلام و پذیرش آن از سوی ایرانیان که زیر بیدادگری و ستم بودن دگرگونی‌هایی در ساختمان‌سازی رخ داد که به شرح زیر توضیح می دهیم.

1. پس از اسلام با الگو گرفتن از باورهای اسلامی ساختمان‌ها مردم‌وارتر شدند. گرچه در شیوه‌ی پارتی نیز مردم‌واری و پرهیز از بیهودگی نمایان بود ولی پس از اسلام این ارزش‌ها بیشتر نمودار شدند. برای نمونه انسان در کنار ساختمان آتشکده‌ی فیروزآباد احساس کوچکی می‌کند یا در ایوان مدائن (کاخ کسری) نماسازی ساختمان به گونه‌ای انجام شده که به نظر سه طبقه یا سه اشکوبه می‌آید ولی ساختمان یک اشکوب بیشتر نداشته و پشت این نما خالی است. پس از شیوه‌ی خراسانی، در شیوه‌های رازی و آذری دوباره ساختمان‌ها را شکوهمند ساختند و از مردم‌واری دور شدند که نمونه‌ی آن سردر مسجد جامع یزد است.
2. در شیوه‌های پیشین بنا بر شرایط ساختمان‌سازی کیفیت ویژه‌ای می‌یافت، برای نمونه در شیوه‌ی پارتی در روزگار اشکانیان ساختمان‌ها با سنگ پاکتراش و با ریزه‌کاری بیشتر ساخته می‌شدند. اما در دوره‌ی دوم زمان ساسانیان چون به ساختمان‌های بیشتری نیاز داشتند ساختمان را با سنگ لاشه می‌ساختند. بدین‌ گونه کیفیت ساختمان‌سازی نیز افت می‌کرد. این پدیده پس از اسلام هم رخ داده است. روشن است که ساختمان‌های شیوه‌ی آذری هرگز با کیفیت شیوه‌ی رازی که پیش از آن بودند ساخته نمی‌شدند. یا در شیوه‌ی اصفهانی ساختمان با شتاب بیشتری ساخته می‌شد، چون به تعداد بیشتری نیاز بوده است. گفته شده به دستور شاه عباس می‌باید هزار کاروانسرا در ایران بسازند که وزیر او گفته بود 999 تا بسازند تا عدد بزرگتری به چشم آید! از زمان صفویان نزدیک به 800 کاروانسرا بر جای مانده است. بدین‌گونه ساختمان‌سازی بر پایه‌ی الگوی ویژه‌ای انجام می‌شد.
3. از دیدگاه نیاریشی معماری شیوه‌ی خراسانی با شیوه‌ی پارتی تفاوتی نکرد، در این شیوه هم که چفت‌های مازه‌دار، بیز یا مرغانه‌ای به کارمی‌رفت. اما بلندای پاکار چرفت‌ها را کم می‌گرفتند. معمولا کمی بیش از بلندی قد یک انسان بود و این چنین بلندای ساختمان را کوتاه می‌ساختند. (منظور از بلندا ارتفاع ساختمان است) بیشتر تاق‌های آهنگ با چفت‌های مازه‌دار بود و از طاق چهاربخش یا کلنبو به کار گرفته نشده است.
4. ساختمایه‌ای که در این شیوه به کار رفته بود ایدری بوده است یعنی آن را از محل خود ساخت به دست می‌آوردند نه از جاهای دیگر، برای نمونه در مسجد جامع فهرج دیوارهای چینه‌ای از گل فهرج و ستون‌ها از خشت است و یا آجرهای به کار رفته در تاریخ خانه‌ی دامغان نمونه‌های دیگر هم‌ چنین هستند.

سبک خراسانی در معماری ایرانی (قسمت اول) سبک خراسانی در معماری ایرانی (قسمت اول) 2019-11-12 17:37:12+3:30 2024-06-08 21:41:21+3:30 درباره‌ی اصالت ایرانی این شیوه‌ها می‌توان اشاره کرد که غربی‌ها برای شیوه‌های معماری ایرانی پس از اسلام، نام‌هایی را به کار می‌برند که هیچ‌یک اصالت ایرانی ندارد. برای نمونه شیوه‌های دوره‌ی اموی و عباسی را می‌توان نام برد، اما می‌دانیم که هیچ کدام از این کشورها و ملت‌ها یعنی ترک‌ها، عرب‌ها و... نمی‌توانسته‌اند در معماری کشوری که پیشینه‌ی معماری چند هزار ساله دارد کارساز باشند. سبک خراسانی در معماری ایرانی, سبک خراسانی, معماری ایرانی, اصول معماری ایرانی, یعقوب لیث صفاری, شیوه خراسانی, سعیده عبدالهی Author info@yaldamedtour.com /fa/user-profile/10217 YaldaMedTour Barajin Salamat Road +98 Qazvin Qazvin, Qazvin Province, Iran. , info@yaldamedtour.com