آسباد در معماری یک قدم تا ثبت جهانی

آسباد از مهم‌ترین سازه‌هاى معمارى کورى ایران است. این کارخانه‌ی کوچک و به ظاهر ساده نمایانگر تلفیق هنر و دانش در معمارى هست. آسباد تجلی تفکر پیشینان این سرزمین در بهره‌گیرى به‌جا و شایسته از امکانات محلى و بومى است. در این مقاله به بررسی آسبادها در یلدامدتور می‌پردازیم، پس با ما همراه باشید.

ايرانيان از ديرباز انواع آسياها را بر اساس شرايط اقليمى كه در آن زندگی می‌کردند، براى آرد كردن گندم و تهيه‌ی نان احداث می‌كردند. آسبادها علاوه بر مهندسی و معماری، میراثی ناملموس را نیز در خود جای داده‌اند. بیش‌ترین آسبادهای ایران در استان‌های سیستان و بلوچستان و خراسان رضوی دیده می‌شوند.

معماری ایران بر اساس مصالح بوم‌آورد و سنت آن منطقه و با بهره‌گیری از نیروهای طبیعی، ساخته می‌شده است. آسبادها نیز از این قضیه مستثنی نیستند و علاوه بر این که معماری و وسیله‌ای کاربردی در این منطقه، هستند، نشانی از تفکر مهندسی بوم‌آورد (میراث ناملموس) نیز محسوب می‌شوند. آسباد وسیله‌ای قدیمی برای آرد کردن گندم و یا دانه‌های گیاهی است. آسبادها بر اساس نحوه‌ی قرارگرى چرخباد به آسبادهاى عمودى و افقى تقیسم مى‌شوند. با توجه به بررسی تاریخچه‌ی این آسبادها می‌توان ایرانیان را مخترع مهندسی از نیروی باد دانست، که در ایران رشد و به دیگر کشورها معرفی شد.

معماری آسباد

آسبادها از قدیمی‌ترین بناهای تاریخی در ایران به حساب می‌آیند. در اقلیمى كه آب فراوان بود، انواع آسیاب‌هاى آبى (آساب) و در مكانى كه وزش باد غالب بود، آسبادها ساخته و بر اساس نیروهای طبیعی حاکم بر منطقه از آن‌ها بهره‌برداری می‌شد. آسبادها بر بستر تپه بدون هرگونه شالوده‌ریزى یا پی، بنا شده اند. از این جهت پى بنا همان بستر زمین است و برای ساخت دیوارها از مصالح خشتی استفاده می‌کردند. طاق گنبدی شکل سقف آسبادها را تشکیل می‌داد و در از نوع کلنبو یا چهاربخشى بوده است. ملات به کار رفته در ساخت بنا خشت‌ یا کاهگل است. اساس چرخش و حرکت آسبادها بادها هستند. بررسی منابع تاریخی گویای تحولات کالبد آسبادها پس از قرن 8 هجری قمری است و قدیمی‌ترین تصویر را از ساختار آسبادهای منطقه‌ی سیستان و بلوچستان ترسیم کرده است.

اجزا و قسمت‌های آسبادها متشکل از پل، خرپل، تبدیل،‌ بازو، پر، نی،‌ بادغربال،‌ توره،‌ چوب دوشاخ،‌ چوب موشته،‌ پرخوی گندم،‌ ناودون،‌ شو تخت یا تخت بزرگ،‌ ورکش،‌ دانه کش،‌ کاجره، درباد،‌ کاجره کوب،‌ سرون و بنوش،‌ سنگ‌های آسیا،‌ آجینه،‌ شش در بلو،‌ ترازو و درگاه است. از مهم‌ترین آسبادهای ایران می‌توان به لوتک در سیستان و بلوچستان، نشتفان در خراسان، خوان شرف در خراسان رضوی، قلعه‌مچی و آسبادهای حوضدار در سیستان و بلوچستان اشاره کرد، که هر کدام در دوره‌های مختلف تاریخی ساسانی تا قاجار ساخته شده‌اند. اصولا آسیاب‌های بادى به صورت مجزا ساخته نمى‌شوند! به عبارت دیگر تمامى آسبادهاى یک روستا در یک محل و در کنار یک‌دیگر با یک طول و عرض و ارتفاع و با یک سیستم ساخته مى‌شوند. ساختمان آسبادها دارای دو طبقه است، که طبقه‌ی فوقانی، پرخانه؛ یعنی محل قرارگیری پَره‌ها در قسمت بام و طبقه‌ی همکف، آسخانه؛ یا محل قرارگیری سنگ آسیاب، نام دارد.

چگونگی کارکرد آسبادها

پس از برداشت گندم، زمان آرد کردن آن برای تهیه‌ی نان فرا می‌رسد، که تقربا زمان آن در اواخر شهریور ماه و آغاز پاییز است و مردم محلی به آن «باد تموز» می‌گویند. کشاورزان گندم‌هاى را که آماده نموده‌اند، به نوبت و بر اساس ضوابط محلى به آسیا مى‌آورند. اگر گندم‌ها هنوز از پوست خود خارج نشده باشند، در محلى مقابل باد با "کاجره کوب" آن‌ها را مى‌کوبند تا گندم از پوسته جدا شود. سپس گندم‌ها را در داخل سَرَندى (اَلَک) مى‌ریزند و دریچه‌ی درِ باد را باز مى‌کنند تا جریان باد به این قسمت هدایت شود. سپس با تکان دادن سرند و بالا ریختن گندم پوسته‌ها به خاطر سبک بودنشان به علت وزش بادى که از دریچه‌ی باد جریان دارد از گندم‌ها جدا می‌شوند. سنگ‌هاىی که ممکن است در گندم وجود داشته باشد از سرند گذشته و در پایین جمع مى‌شوند. آسبادها در تمام طول شبانه‌روز تا زمانى كه گندم براى آرد شدن باشد، كار مى‌كنند و آسيابان نيز تمام اوقات حتى شب‌ها را در آسيا به سر مى‌برد و به گفته‌ی يكى از آسيابان‌ها زمانى كه وزش باد مناسب باشد يک آسباد مى‌تواند روزانه حداكثر 500 كيلو گندم را آرد نمايد. 

کلام آخر

اين سازه‌هاى كهن در معمارى ايرانى نقش حياتى در زندگى مردم داشته‌اند ولی متاسفانه امروزه با گسترش صنعت و تكنولوژى از رونق افتاده‌اند و روزبه‌روز در حال فراموشی و نابودی هستند. با اين حال ويژگى‌هاى معمارى، فنى و مهندسى بسيار ارزشمندى در آن‌ها نهفته است كه مى‌توانند به عنوان ميراثى از دانش پيشينيان در بهره‌بردارى مناسب از اقليم و شرايط محيطى به نسل‌هاى آينده معرفى شوند. بنابراین آسبادها علاوه بر معماری، دانشی کهن را نیز در دل خود نهفته کرده است که در حال ثبت جهانی است. به امید حفاظت و نگهداری از این بناهای تاریخی در راستای شناسایی به جهانیان! برای مطالعه‌ی بیش‌تر مقالات در باب معماری با یلدامدتور همراه باشید.

آسباد در معماری - یک قدم تا ثبت جهانی آسباد در معماری - یک قدم تا ثبت جهانی 2021-01-26 09:32:47+3:30 2024-06-08 21:41:21+3:30 آسباد از مهم‌ترین سازه‌هاى معمارى کورى ایران است. این کارخانه‌ی کوچک و به ظاهر ساده نمایانگر تلفیق هنر و دانش در معمارى هست. آسباد تجلی تفکر پیشینان این سرزمین در بهره‌گیرى به‌جا و شایسته از امکانات محلى و بومى است. آسباد, آسیاب بادی, میراث ناملموس, میراث ناملموس ایران, پریسا همایونی Author info@yaldamedtour.com /fa/user-profile/10210 YaldaMedTour Barajin Salamat Road +98 Qazvin Qazvin, Qazvin Province, Iran. , info@yaldamedtour.com