قلعه جلگه ای چیست؟

معماری قلعه به شکلی بود که نیاز قلعه‌نشینان را برآورده می‌ساخت. در مناطق کویری و بیابانی، آب و هوای خشک و ورزش مداوم طوفان شن، بزرگ‌ترین معضل و حمله‌ی مهاجمین مختلف، عمده‌ترین خطری بود که امنیت قلعه‌ها را تهدید می‌کرد. بررسی نمونه‌های به جا مانده از قلعه‌ها این سوال را به وجود می‌آوررد که مردم زمان قدیم چگونه از ناامنی و ترس، آب، باد، خاک و هوای طبیعت سرسخت را به خدمت خود درآوردند و با ساده‌ترین امکانات و وسایل خانه‌ی خود را در قالب قلعه و ارگ بنا کردند و راه را برای به وجود آمدن شهرهای امروزی هموار کردند؟

قلعه‌ها در ايران به دو دسته‌ی جلگه‌ای و کوهستانی تقسیم می‌شوند. در این مقاله به تعریف قلعه‌های جلگه‌ای می‌پردازیم. برای آشنایی با این قلعه‌ها در ایران با یلدامدتور همراه باشید.

 قلعه جلگه ای

انسان همواره از دیرباز مورد تهاجم محیط اطراف خود قرار داشته و برای مقابله با آن به روش‌های گوناگونی دست زده است. یکی از ساده‌ترین راه‌ها ساخت دیواری بر دور خود جهت حفاظت و امنیت بوده است. بنابراین نوعی معماری پوشیده و محصور به وجود آمد که متناسب با شرایط جغرافیایی و طبیعی محیط انسان بود و امروزه به آن قلعه‌ی جلگه‌ای می‌گویند. قلعه‌ی جلگه‌ای هسته‌ی اولیه شهرهای امروزی هستند. قلعه‌های جلگه‌ای معمولا در راه اصلی کاروان‌رو، در کنار رودخانه‌های پر آب یا در کنار کوه‌هایی که در دارای آب بودند بنا می‌شدند. در معماری و شهرسازی ایران تفکرات دفاعی ساسانیان مورد توجه ویژ‌ه بوده، به طوری که هر شهر از سه بخش کهن دژ، شارستان (شهر اصلی در قلعه) و ربض (مزارع) تشکيل می‌‌شود. طرح اصلی قلعه‌های جلگه‌ای مربع و يا مربع مستطيل است که در چهار گوشه‌ی آن برج‌های مدور برای دفاع ساخته شده‌اند.

مصالح اصلی قلعه‌های جلگه‌ای از خشت و گل است و به ندرت از آجر و گچ استفاده شده است. بارو یا همان ديوار ضخيم اين قلعه‌ها نیز از چينه بوده است، که آن را بندبند می‌ساختند. بلندترین نقطه‌ی جایگاه قلعه به بنای حکومتی یا ارگ که به استحکامات مختلفی مجهز بود اختصاص داشت و پایین‌ترین نقطه‌ی قلعه به زمین کشاورزی یا ربض تعلق داشت. این کشتزارها معمولا در بیرون بارو قرار داشتند و با کشاورزی بخش عمده‌ی نیاز داخل قلعه را تامین می‌کردند. داخل قلعه شامل گذرکاه‌هایی بود که در دوطرف آن خانه و محل کسب قلعه‌نشینان بود. در قلعه‌های جلگه‌ای پیشرفته، بازار در مرکز قلعه قرار داشت و محل داد و ستد و پایگاه اقتصادی به حساب می‌آمد. فضایی اصلی بنا را قلعه‌ی دیگری در هسته‌ی اصلی تشکیل می‌داد که به آن ارگ می‌گفتند و برای حفاظت بیشتر، در واقع قلعه‌ای در میان قلعه به وجود می‌آمد. قلعه شامل ارگ، استحکامات، بارو، حصار، دژ، برج، قصر، کاخ، کوشک و نما است. 

ارگ

کهن دژ یا کهن دز بعد از تشکیل قلعه‌های جلگه‌ای و در ادامه‌ی آن، شهرها تشکیل شدند که به کهن دژها، ارگ نیز گفته می‌شود و امن‌ترین نقطه‌ی قلعه بود. ارگ شامل پادگان، ضرابخانه، زندان، اصبطل و بناهای حکومتی دیگر است که جدا از فضای زندگی عمومی بود. مرکز اصلی هر قلعه ارگ آن بود، بنابراین در آن از بیشترین و بهترین استحکامات استفاده می‌کردند. ارگ معمولا در نقطه‌ای بلند و متناسب با وضعیت طبیعی محل در مرکز یا کنار قلعه بنا می‌شد. دلیل این انتخاب اول، امنیت و دیگر برای تسلط بیشتر به بخش‌های پایینی یا شارستان بود. استحکامات، تجهیزات و تاسیسات مختلف هر ارگ بر روی هم شرایطی را به وجود می‌آورد که، در آن قلعه‌نشینان می‌توانستند محاصرات سخت را در مدت طولانی تحمل کنند. ارگ، مقر دستگاه فرماندهی، حکومتی، سیاسی و نظامی قلعه بود. قلعه‌ی فلک الافلاک در خرم آباد از سالم‌ترین ارگ‌های تاریخی است. امروزه در پایین بسیاری از قلعه‌ها، شهری با خانه‌های آزاد وجود دارند که با خیال آسوده پنجره‌های خود را گشوده‌اند. ارگ بم بزرگترین قلعه‌ی خشتی جهان است که در این ارگ بازارها و دکان‌های تجاری وجود داشته است. در ارگ بم در پشت دکان اتاق‌هایی یافت شده که نشان از رونق بازار تجاری در آن زمان دارد. بحث ایجاد بازار در داخل ارگ از زمان ساسانی مرسوم بوده است.

از مهمترین شیوه‌های فتح و دسترسی به قلعه‌ها می‌توان به روش‌های زیر اشاره کرد:

• گشودن قلعه از راه نبرد و جنگ
• فتح قلعه به وسیله‌ی ادوات جنگی
• تسخیر قلعه به وسیله‌ی برگرداندن مسیر رودخانه
• تسخیر قلعه از طریق نیرنگ و جنگ روانی
• تسخیر قلعه به وسیله‌ی محاصره‌ی طولانی مدت

برج و بارو

برج و باروها فضای نظامی و حکومتی هر ارگ به حساب می‌آمدند. هر قلعه در نگاه اول با برج و باروهایش معرفی می‌شود. برج و باروها خارجی‌ترین و برجسته‌ترین قسمت قلعه هستند. شکل، جنس و تعداد برج و باروها به اهمیت، وسعت و شرایط طبیعی منطقه در هر قلعه بستگی دارد. همه‌ی قلعه‌ها دیواری عریض، قطور و بلند به نام بارو دارند و استحکاماتی اسطوانه‌ای که به آن برج گفته می‌شود و یک یا چند دروازه برای ورود و خروج که بر روی هم حصار قلعه را تشکیل می‌داد. دورتادور برج‌ها مرد گردهایی برای گردش نگهبانان تعبیه شده است. در بیرون قلعه، پایین باروها گود و خندقی می‌کندند و حفاظت از قلعه را تقویت می‌کردند. امروزه اکثر این خندق‌ها از بین رفته است. در تمام قلعه‌ها سر و پای بارو پوشیده است و هیچ درگاه، در یا پنجره‌ای ندارد و فقط روزنه‌ای جهت دیده‌بانی بر روی آن قرار داشت که به آن تیرکش هم می‌گفتند. تمام پوشیدگی‌ها و بلندی برج و بارو برای امنیت و حفاظت بوده است و به جای استفاده از دیوارهای بلند در هر خانه از استحکامات جمعی بلند استفاده می‌کردند.

کلام آخر

قله و ارگ‌ها نیاز حفاظت از اجتماع انسان را تامین می‌کردند. برای حفاظت بیشتر در اطراف قلعه خندق حفر می‌کردند و با اگر درونی، قلعه‌ای در قلعه به وجود می‌آوردند که هسته‌ی اولیه‌ی شهرهای امروزی بود. در طول تاریخ به قلعه‌ها و ارگ‌های زیادی که نشان از تجمع افراد بود، برمی‌خوریم که نشان از معماری و مهندسی دقیق است. برای آشنایی با قلعه‌های کوهستانی با یلدامدتور بمانید.

 قلعه جلگه ای چیست؟  قلعه جلگه ای چیست؟ 2020-07-06 16:37:37+3:30 2023-03-27 13:58:37+3:30 قلعه‌های جلگه‌ای معمولا در راه اصلی کاروان‌رو، در کنار رودخانه‌های پر آب یا در کنار کوه‌هایی که در دارای آب بودند بنا می‌شدند. در معماری و شهرسازی ایران تفکرات دفاعی ساسانیان مورد توجه ویژ‌ه بوده، به طوری که هر شهر از سه بخش کهن دژ، شارستان (شهر اصلی در قلعه) و ربض (مزارع) تشکيل می‌‌شود. طرح اصلی قلعه‌های جلگه‌ای مربع و يا مربع مستطيل است که در چهار گوشه‌ی آن برج‌های مدور برای دفاع ساخته شده‌اند. قلعه جلگه ای, انواع قلعه, پریسا همایونی Author info@yaldamedtour.com /fa/user-profile/10210 YaldaMedTour Barajin Salamat Road +98 Qazvin Qazvin, Qazvin Province, Iran. , info@yaldamedtour.com