موقعیت جغرافیایی آرامگاه فردوسی

آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی داخل باغی شش هکتاری واقع در 20 کیلومتری شمال شرقی شهر مشهد، مقابل یکی از دروازه ‏های شهر طابران توس به نام دروازه رزان است.

سیر تاریخی و فرهنگی

آرامگاه فردوسی بنایی تاریخی می باشد که فراز و نشیب های زیادی را در تاریخ پشت سر گذاشته است. چنان‌که مشهور است، پیکر فردوسی را به دلیل شیعه بودن فردوسی به گورستان راه ندادند و ناچار او را در باغ خودش به خاک سپردند. آرامگاه او زیارتگاه اهل دانش و معرفت بود و با آن که بارها آن را با خاک یکسان کردند از نو ساختند. خبری نه چندان موثق ساختن اولین بنا بر گور ابوالقاسم فردوسی را به سپهدار توس در زمان فردوسی، یعنی ارسلان جاذب سپهدار توس نسبت داده، که ذکر او در دیباچه شاهنامه آمده‌است. 

صد سال پس از مرگ فردوسی در 510 هجری قمری نظامی عروضی گور شاعر حماسه سرای ایران را در باغی متعلق به خود شاعر زیارت کرد و ششصد سال بعد هنگامی که عبیدخان ازبک به تیشه تعصب آن را ویران کرده بود قاضی نورالله شوشتری به شرف زیارت آن نایل آمد. در سال 1236 هجری قمری فردی به نام فریزر که مامور کمپانی هند شرقی بود، آرامگاه فردوسی را مدفنی محقر با گنبدی کوچک توصیف می نماید اما پس از آن، خانیکوف؛ پژوهشگر و کنسول روس و رییس هیات اعزامی به خراسان در جریان سفر خود به ایران در سال 1274 هجری قمری در توس، اثری از آرامگاه را پیدا نمی کند. این در حالی است که بر اساس گزارش لرد کرزن انگلیسی؛ از سیاستمداران قرن بیستم و ایران شناس، آرامگاه فردوسی به همان شکل توصیف شده توسط فریزرتا حدود سال 1292 هجری قمری وجود داشته و ظاهرا بعد از آن توسط گندمزار پوشانده می شود. ژوکوفسکی؛ خاورشناس روسی هم در حدود سال 1307 هجری قمری به ایران می آید و  آرامگاه را زیر تپه‌ای پوشیده با آجر و قطعه های کاشی توصیف می کند. بعدها در دوره قاجار در سال 1302 هجری قمری که میرزا عبدالوهاب خان شیرازی نصیرالدوله (آصف‌الدوله) والی خراسان بود،  دستور به ساخت آرامگاهی در باغی در توس و بنایی آجری بر آن داد.

بعد از جنگ جهانی اول که شور و احساسات ملی در ایران بالا گرفته بود، در مجامع و مطبوعات قدرشناسی از فردوسی و لزوم بنای شایسته‌ای بر سر خاک او مطرح گشت. ملک‌الشعرای بهار که توس را زیارت کرده و تنها سکویی بی سقف و دیوار به‌جای بنای آصف‌الدوله یافته بود، در 1299 خورشیدی در هفته‌نامه نوبهار خود مقاله‌ای در لزوم بنای آرامگاه نوشت. پس از تاسیس انجمن آثار ملی در سال 1301 خورشیدی، به همت محمدعلی فروغی؛ رییس انجمن، کوشش‌هایی برای ساختمان آرامگاه آغاز شد. در اردیبهشت سال 1305 خورشیدی کیخسرو شاهرخ؛ نماینده زرتشتیان در مجلس شورای ملی، ماموریت یافت که با گروهی از طرف انجمن همراه گردد و برای تعیین محل دقیق خاکسپاری فردوسی عازم توس شود. پس از آن در حدود سال 1307 خورشیدی ساخت آرامگاه زیر نظر شاهرخ آغاز شد. 

در ابتدا، قرار شد طراحی نقشه آرامگاه را ارنست اميل هرتسفلد؛ باستان شناس آلمانی، انجام دهد اما طرح وی توسط اعضای انجمن پذیرفته نشد. سپس آندره گدار؛ معمار و باستان شناس فرانسوی، مقبره را طراحی کرد. عبدالحسین تيمورتاش که وزیر دربار بود، بر ساخت سقف هرمی برای بنا تاکید داشت و تغییراتی را در نقشه گدار ایجاد نمود. بنا به شکل اهرام مصر طراحی و مراحل ساخت آن آغاز شد. با مورد غضب واقع شدن تیمورتاش توسط رضا شاه در سال 1310 خورشیدی و پدیدار شدن شکاف در سقف هرمی، بنا رها شد و این بار کریم طاهرزاده بهزاد؛ معمار و هنرمند ایرانی، در سال 1307 خورشیدی مامور طراحی مقبره ی جدید گردید. اعضای انجمن با سقف هرمی مخالف بودند چرا که فردوسی شاعری ایرانی بود اما این نوع سقف مربوط به معماری مصر و فراعنه می شد. طاهرزاده بهزاد سقف هرمی نقشه گدار را با سقفی پلکانی جابه جا کرد و به این ترتیب پس از کش و‌ قوس‌های فراوان و انتخاب طراحان متعدد، این طرح در 28 مهر 1312 خورشیدی به تصویب رسید. ساخت آرامگاه در سال 1311 خورشیدی آغاز و پس از 18 ماه تلاش خاتمه یافت و  برای افتتاح در جشن هزاره فردوسی در سال 1313 خورشیدی آماده شد. عدم انجام محاسبات فنی دقیق در طراحی بنا به ویژه عدم محاسبه مقاومت خاک و مصالح پی، باعث شد تا در همان سال های اولیه پس از احداث، ساختمان شروع به جذب رطوبت و نشست کند. آسیب ها به حدی بود که تعمیرات و مراقبت ها در 30 سال هم کارگر نیفتاد و به اجبار مساله تجدید بنا مطرح گردید. در سال 1343 خورشیدی به دستور انجمن آثار ملی، بازسازی بنا با حفظ ویژگی های ظاهری بنای آسیب دیده و با نظارت مهندس هوشنگ سیحون آغاز شد و در سال 1347 خورشیدی به پایان رسید. 

هم اکنون، باغ آرامگاه 6 هکتار مساحت دارد و علاوه بر آرامگاه فردوسی دارای یک موزه و کتابخانه نیز هست. ورودی باغ در جنوب آن قرار دارد و با ورود به مجموعه، استخری به ابعاد 30  در 10 متر را می بینیم که تصویر آرامگاه را در قاب خود جای داده است.

معماری آرامگاه فردوسی

با نگاهی به آرامگاه متوجه طراحی خاص آن می شویم که آرامگاه کوروش بزرگ در پاسارگاد را در ذهن ها تداعی می‌کند. فضای داخلی بنای آرامگاه فردوسی متاثر از معماری دوران اشكانی است و 20 ستون مرمری در پایين و 8 ستون در بخش بالایی دارد. آرامگاه فردوسی از بتن و سنگ و کاشی ساخته شده و دارای 945 متر سطح زیربنا است.

در میانی ترین بخش آرامگاه، سنگ قبری از جنس مرمر به ابعاد 1 در 1.5 متر و ارتفاع 0.5 متر در مرکز یک سکوی مرمری قرار دارد. سنگ قبر دارای یک حاشیه تزیینی است و در میان آن متن زیر با خط نستعلیق نگاشته شده است: "به نام خداوند جان و خرد. اين مکان فرخنده، آرامگاه استاد گويندگان فارسی‌زبان و سراينده‌ داستان‌های ملی ايران، حکیم ابوالقاسم فردوسی توسی است که سخنان او زنده‌کننده‌ کشور ايران و مزار او در دل مردم اين سرزمين جاويدان است. تاريخ تولد: 329 ه.ق - تاريخ وفات: 411 ه.ق - بنای آرامگاه : 1353 ه.ق"

دومی تالاری مربع شکل است که از سنگ مرمر ساخته شده و داخل آن با کاشی تزیین گشته است. چهار ستون بلند با دو سر ستون بزرگ در چهارگوشه این تالار وجود دارد که تکیه گاه گچ بری های پله ای بلند و زیبای آن است. هر دیوار با یک جفت ستون مشابه، اما کوتاه تر تزیین شده است که با نعل درگاه هایی پله ای به هم می رسند و سردربی مصنوعی را شکل می دهند. افزون بر این، تصویر مردی بالدار که در ضلع جنوبی بنای اصلی حک شده است، ویژگی های پرسپولیس را بیشتر به یاد می آورد. گچ بری ها به طرف داخل کشیده شده و با قسمت بالایی ستون حمایت شده است تا پایه ای مربع شکل برای دیواری به ارتفاع یک متر فراهم سازد. این قسمت خود به سمت داخل باریک می شود تا مربعی کوچک تر به منظور تکیه گاه دیوار بالایی ایجاد کند، که آن هم ارتفاعی یک متری دارد و سقف بر آن استوار است.

محوطه پلکانی پوشیده از سنگ مرمر است که اتاق روی آن قرار دارد و تعداد زیادی از اشعار فردوسی روی دیوار آن حک شده است. در محوطه آرامگاه تندیسی از فردوسی  از جنس سنگ مرمر کارارا دیده می شود که 185 سانتی متر ارتفاع دارد و ساخته ابوالحسن صدیقی در سال 1348 می باشد.

همچنین در محوطه آرامگاه فردوسی، هنرمند دیگری نیز در خاک آرمیده است. آرامگاه مهدی اخوان ثالث، شاعر پرآوازه و موسیقی پژوه ایرانی که در 10 اسفند 1307 در مشهد متولد شد و در 4 شهریور 1369 در تهران از دنیا رفت نیز در این مکان واقع است. مزار وی در بخش غربی مجموعه آرامگاهی فردوسی و در ضلع جنوبی موزه قرار دارد و تندیسی از نیم تنه وی در کنار آن نصب شده است. اطراف مزار وی همه ساله در روز چهارم شهریور میزبان خانواده و دوست دارانش می شود که برای برگزاری مراسم به این مکان می آیند.

در گذشته در شمال غربی مجموعه، چایخانه سنتی به وسعت 600 متر مربع برای استراحت بازدیدکنندگان وجود داشت اما کشف آثار باستانی در شهر قدیم توس و همچنین اهدای اشیای تاریخی توسط افراد مختلف، سبب شد تا در سال 1361 خورشیدی، این قسمت به موزه تبدیل شود.عدم تناسب فضاهای موجود با محتوای موزه سبب شد تا در سال 1384 خورشیدی مرحوم دکتر بهروز احمدی، زیر نظر اداره کل موزه های سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، طرح دیگری را برای آن، تهیه و اجرا کند.

کتابخانه حکیم ابوالقاسم فردوسی، کاربری تشریفاتی دارد و اتاق ضلع شرقی آن به تالار پذیرایی آرامگاه اختصاص یافته است. در کنار اتاق پذیرایی، کتابخانه ای با 9000 جلد کتاب قرار دارد که پس از بازسازی آرامگاه فردوسی در سال 1346 خورشیدی، به دلیل محدودیت فضای ساختمان، فضایی دو طبقه به آن افزوده شد. طبقه بالایی این فضا به سالن مطالعه و طبقه زیرین به عنوان مخزن کتاب مورد استفاده قرار می گیرد. با گذشت زمان و در اثر افزایش اشیای اهدایی، کاربری این ساختمان تغییراتی پیدا می کند. در سال 1392 خورشیدی با اهدای 2400 جلد کتاب توسط دکتر اسلامی ندوشن و سرکار خانم شیرین بیانی و 3751 جلد کتاب توسط جناب آقای نور نعمت الهی شرایط برای ایجاد کتابخانه ای با محوریت شخصیت حکیم ابوالقاسم فردوسی، شاهنامه و منطقه تاریخی توس ایجاد گردید. در این زمان، ظرف مدت یک ماه تمامی اشیای تاریخی مخزن به موزه بزرگ خراسان انتقال یافته و کتابخانه حکیم توس همزمان با  25 اردیبهشت ماه 1392 در روز بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی افتتاح شد.

ارزش های خاص آرامگاه فردوسی

آرامگاه فردوسی بنایی تاریخی می باشد که فراز و نشیب های زیادی را در تاریخ پشت سر گذاشته است. چنان‌که مشهور است، پیکر فردوسی را به دلیل شیعه بودن فردوسی به گورستان راه ندادند و ناچار او را در باغ خودش به خاک سپردند. آرامگاه او زیارتگاه اهل دانش و معرفت بود و با آن که بارها آن را با خاک یکسان کردند از نو ساختند.

آرامگاه فردوسی محل دفن یکی از شعرای بزرگ کشورمان می باشد. این شاعر گرانقدر توانست با تلاش بی پایان خود قدم مهمی را در حفظ زبان پارسی بردارد. روی دیوارهای ضلع جنوبی و شرقی تالار، نقش های برجسته سنگی از شاهنامه وجود دارد که شرحی نیز به خط نستعلیق در کنار آن ها بر لوحه های کوچک برنجین به چشم می خورد.  

امکانات تفریحی و رفاهی اطراف آرامگاه فردوسی

در کنار بازدید از مقبره فردوسی می توانید از امکاناتی هم که برای گردشگران تدارک دیده شده است، استفاده کنید. در این مجموعه کافه و رستورانی وجود دارد که می توانید لحظات خوشی را در آنها سپری کنید و اگر قصد خرید سوغات هم داشتید می توانید از فروشگاه آرامگاه تهیه نمایید.