موقعیت جغرافیایی تخت سلیمان

مجموعه آثار تاریخی تخت سلیمان و زندان سلیمان در 45 کیلومتری شمال‌شرقی شهرستان تکاب در استان آذربایجان‌غربی قرار دارد.

زندان سلیمان یک مکان مقدس مربوط به قرن هشتم قبل از میلاد است و تخت سلیمان با آتشکده آذرگُشْنَسب به دوره ساسانی و کاخ ایلخانی آباقاخان به قرن سیزدهم تعلق دارند.  این مکانها در جنوب شرقی دریاچه ارومیه، در یک دره سرسبز در ارتفاع سه هزار متری دامنه جنوبی کوهای بالکاش واقع شده‌اند که قله 3200 متری کوه بلقیس در آن قد علم کرده است.

هر دو محل تا حد زیادی وابسته به ویژگی‌های طبیعی و زمین‌شناسی خود هستند. این محوطه طبیعی- تاریخی که در منطقه‌ای کوهستانی و بسیار زیبا واقع شده، سرشار از جاذبه‌ها و پدیده‌های کم نظیر طبیعی- تاریخی است. دریاچه منحصر به‌فرد و اعجاب‌انگیز تخت سلیمان که شاید یکی از عوامل اصلی استقرار در دوره‌های مختلف تاریخی در این منطقه باشد، از دیدگاههای مختلفی همچون زمین‌شناسی، باستان‌شناسی، اسطوره‌ای، مذهبی و... قابل بررسی است. دریاچه فیروزه‌فام یا چشمه آرتزین بزرگ و همیشه جوشان تخت سلیمان یکی از علتهای آبادانی این مجموعه باستانی و روستای مجاور آن است.

این دریاچه سحرآمیز به طول 120 و عرض 80 متر به شکل یک بیضی نامنظم در مرکز محوطه تاریخی تخت سلیمان واقع است. دریاچه در تابستان برکه‌ای خنک است و در زمستان با بخار ملایمی که از سطح باز و آزادش بلند می‌شود خود را از چشم‌انداز یخ‌زده و برف گرفته متمایز می‌سازد. نمای این دریاچه طبیعی و تاریخی، در بامدادان و هنگام غروب آفتاب که گاهی دارای سکون و زمانی دارای امواج ملایم است بسیار دلفریب و زیباست؛ به‌ویژه زمانی که بازتاب تصویر دیوارهای مخروبه بناهای محوطه مقدس را نیز در خود می‌نمایاند. آب دریاچه قابل شرب نبوده و به دلیل حضور درصد بالایی از یون عناصر سخت شامل: منیزیم، پتاسیم، هیدروسولفید، سدیم، سولفات، کلر و کلسیم در جدول درجه‌بندی سختی عناصر، بالاتر از آب آشامیدنی نرمال قرار می‌گیرد و در صورت استفاده ممکن است باعث ناراحتی معده و روده شود. در روی سطح آب و یا داخل آن اثری از حیات موجود زنده نیست.

در پیرامون این مجموعه باستانی چندین پدیده طبیعی مانند کوه میان تهی کله قندی شکل، چشمه‌های آب گرم، دیواره سنگی ناشی از رسوبات آب دریاچه، رودخانه‌ها، چمن متحرک، دریاچه‌های مختلف، معادن گوناگون و مناظر زیبای کوهستانی نیز وجود دارد.

سیر تاریخی و فرهنگی

مجموعه آثار باستانی تخت سلیمان با 12هكتار مساحت یكی از محوطه‌های تاریخی مهم كشور محسوب می‌شود. در این منطقه نشانه‌ها و بقایای استقرار انسان ها از هزاره اول قبل از میلاد تا قرن 11 هجری قمری ملاحظه می‌شود. اما اوج شكوه و آبادانی تخت سلیمان مربوط به دوره ساسانی است كه ساختمان آتشكده آذرگشنسب که به عنوان مهمترین معبد مورد احترام ایرانیان زرتشتی قرار می گرفت در آنجا احداث شد. این معبد در زمان ساسانیان نقش بسیار تعیین كننده‌ای در حیات سیاسی- اجتماعی حكومت مذكور ایفا کرد و آتش جاویدان آن به مدت هفت قرن نماد اقتدار آئین زرتشت به حساب می آمد.

آتشكده ساسانی آذرگشنسب كه محل آن از زمان حكومت ایلخانیان به بعد به تخت‌سلیمان موسوم می‌گردد وسیعترین تاسیسات مذهبی و اجتماعی دوره ساسانی است كه تاكنون شناسایی و از زیر خاك بیرون آورده شده است. بقایای آثار معماری این مجموعه متعلق به یكی از بزرگترین نمادهای مذهبی،‌ سیاسی و فرهنگی اواخر دوره ساسانی در قرن 6 میلادی به‌شمار می‌آید. بعد از زوال حكومت ساسانی و پذیرش دین مبین اسلام توسط ایرانیان، این مجموعه عظیم كه در جنگهای ایران و روم در زمان خسرو پرویز در سال 624 میلادی به شدت آسیب دیده بود، دیگر رمق تجدیدحیات نیافت اما تا قرن 4 هـجری قمری تعداد اندكی از معتقدان آیین باستانی ایران در این محل ساکن بودند و آتشكده نیز در مقیاس كوچكتری مورد استفاده بوده تا اینكه‌ در زمان حكومت آباقاخان مغول با انجام تعمیرات وسیع و چشمگیر و احداث بناهای جدید مجددا از این مكان مدتی به عنوان پایتخت باستانی و تفرجگاه استفاده می‌شود. بعدا نیز محل مذكور با وجود عامه مردم به صورت شهركی كم اهمیت با مشاغل متنوع تا قرن 11 هجری قمری ادامه حیات می‌دهد.

در کتب تاریخی، متون ادبی و مذهبی درباره این مجموعه زیاد نوشته‌اند به ویژه در شاهنامه فردوسی و نوشته‌های نویسندگان معاصر حکومت ساسانی و جغرافی نویسان و مورخین قرون اولیه اسلامی در مورد این معبد و پایتخت آیینی ساسانی سخن بسیار رفته است. از قرن 19 میلادی به این طرف نیز محققان و سفرنامه نویسان اروپایی از آنجا بازدید و در مورد معرفی بیشتر مجموعه اطلاعات علمی خوبی منتشر نموده‌اند. در نهایت از سال 1959 میلادی (1337 شمسی) مجموعه، توسط یک هیات مشترک سوئدی- آلمانی- ایرانی به سرپرستی هانس هنینگ فون دراوستن (Hans Henning von der osten) باستان‌شناس سوئدی و ردولف ناومان (Rudolf Naumann) باستان‌شناس آلمانی به مدت 20 سال مورد كاوش علمی قرار گرفت.

بعد از انقلاب اسلامی، با تعطیلی عملیات پژوهشی، فقط حسب مورد حفاظتهای ضروری در محل به عمل آمد. به لحاظ اهمیت تاریخی- فرهنگی و خطراتی موجودیت و بقایای آثار مجموعه را تهدید می‌نمود، بنابراین در سال 1372 شمسی این مكان به عنوان یكی از 10 پروژه بزرگ تاریخی- فرهنگی كشور انتخاب و توسط سازمان میراث فرهنگی عملیات و ساماندهی (حفظ و احیاء معرفی و پژوهش) بوسیله كارشناسان سازمان به‌طور جدی در آن آغاز گردید. سرانجام در سال 1380 موضوع ثبت جهانی محوطه تخت سلیمان مطرح و بعد از تهیه و ارسال مدارک مورد نیاز جهت تشکیل پرونده ثبتی و سه مرحله بازدید کارشناسان فنی یونسکو از مجموعه، در تیرماه 1382 (جولای 2003)، این یادمان تاریخی به عنوان اولین اثر بعد از انقلاب و چهارمین اثر باستانی کشور بعد از تخت جمشید، چغازنبیل و میدان نقش جهان، در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید.

معماری تخت سلیمان

در محوطه تاریخی تخت سلیمان علاوه بر آثار با اهمیت دوره ساسانی، با حجم عظیمی از ساخت و سازهای کاخ سلاطین مغول به ویژه آبا آقاخان (که تنها نشانه‌های باقیمانده و شناسایی شده کاخهای حکومتی دوره ایلخانی است) مواجه می‌شویم. بنابراین دو دوره عمرانی و رونق مجموعه یاد شده (ساسانی- ایلخانی) دربر دارنده اسناد و مدارک بسیار مهمی از مضامین معماری و هنری پیشرفته کشور است.

در منطقه تخت سلیمان به‌غیر از بقایای مجموعه تاریخی آتشکده آذرگشنسب که در درون حصاری بیضی شکل و بر پیرامون دریاچه‌ای سحر انگیز، با 38 برج و بارو و دو دروازه بزرگ واقع شده و مربوط به دوره ساسانی است آثاری از دوران اسلامی نیز باقیمانده و آثار مربوط به هزاره اول قبل از میلاد، بقایای معابد، قلاع و برجهای دیدبانی، معادن استخراج سنگ قدیمی و ... وجود دارد.

حصار محیطی دایره شكل مربوط به دوره ساسانی است كه دارای 38 برج و بارو به طول 1120 متر است و به عنوان حصار دفاعی و حفاظتی، مجموعه آتشكده آذرگشنسب و دیگر آثار معماری، محوطه را در بر گرفته است. دیوار حصار در بلندترین قسمت 18 متر ارتفاع دارد وعرض آن بین 5/3 تا 4 متر می‌باشد. در حالت كلی طرح دایره‌وار كه به عنوان حصار برای شهرها و مكانهای باستانی مختلف در دوره‌های متفاوت تاریخی ایجاد می‌شده، سابقه‌ای بس قدیمی دارد؛ مصالح به كار رفته برای ساخت جداره اصلی دیوار از لاشه سنگ با ملات گچ نیم‌پخت نیم‌كوب و در بخش نمای خارجی آن از تخته سنگهای پاک‌تراش استفاده شده است.

باید توجه داشت كه طرح برج و باروی حصار محیطی مجموعه تخت‌سلیمان و سكوی رسوبی مرتفع محوطه كه تاسیسات آتشكده و سایر ابنیه موجود روی آن قرار دارند قطعا از فرم بیضی شكل دریاچه طبیعی همیشه جوشان مركز مجموعه تبعیت کرده و بوجود آمده‌اند. حصار محیطی دارای دو دروازه بزرگ ورودی در دو ضلع جنوب‌شرقی و شمالی متعلق به دوره ساسانی است. دروازه جنوب‌شرقی نسبتا سالم بوده اما دروازه شمالی بشدت آسیب دیده است. از نظر شكل و مشخصات فنی و معماری دروازه شمالی با اندكی تفاوت مشابه دروازه جنوب‌شرقی است كه در وضعیت سالمی باقی مانده است. در دوره ایلخانی در امتداد محور اصلی محوطه، دروازه جدیدی با بریدن حصار محیطی ایجاد شد که در حال حاضر نیز ورودی مجموعه از این دروازه است.

آذرگشنسپ یا آتش سلطنتى، در گنجك (شیز) واقع در آذربایجان بود؛ معنای تحت‌الفظی کلمه آذرگشنسب (آذر= آتش، گشن= نر، اسپ= اسب) آتش اسب نر است. ويليامز جكسن میگوید این آتشكده در جایى برپا بود، كه اكنون به خرابه‌هاى تخت سلیمان معروف است و فاصله آن از ارومیه و همدان یكى است. پادشاهان ساسانى در ایام سختى به زیارت این معبد می‌شتافتند و زر و مال و ملك و غلام در آنجا نذر می‌كردند. این آتشكده آجری بوده و بخش مركزی این چهارطاقی مربع شكل بوده که حدفاصل چهار جرز آن 10*10 متر است و زمانی دارای سقفی گنبدی بوده است. دور این اتاق مركزی یك دالان امتداد پیدا می‌كند. ضخامت دیوارهای آجری این آتشكده حدود 5/4 متر است و در پیرامون این بنا راهروهای بلند و باریک طاقداری به طول 5/16 متر ساخته شده که ورودی های طاقدار و عریض این راهروها به اطاق مركزی آتشكده می‌رسد. در ضمن ضخامت جرزهای چهارطاقی آتشكده هم حدود 3 متر است. بطور كلی ابعاد كامل اطاق مركزی آتشگاه با احتساب رواقهای پیرامون جرزهای چهارطاقی 21*21 متر است.

با توجه به قداست و اهمیت آب در آیین زرتشت و در بین آریایی‌ها، معابدی برای نیایش و ستایش آب احداث می شد كه معبد آناهیتا (الهه آب) یكی از مهمترین آنها به‌شمار می‌آید. به‌نظر می‌رسد كه شاهان اولیه ساسانی هرگز از اجرای این فریضه دینی كه موجب رضایت خاطر اهورامزدا و جلب قلوب مردم می‌گردید غافل نبوده‌اند و برای ایزد آناهیتا كه فرشته دودمان و پیروزی آنها محسوب می‌شد معابد و نیایشگاه می ساختند و با این کار مقام آن را به درجه اهورامزدایی ارتقا دادند.

معبد آناهیتای تخت سلیمان در ضلع شرقی چهار طاقی آتشكده آذرگشنسب قرار دارد؛ به لحاظ مشابهت سبک معماری، احتمالا مكانی برای ستایش ایزدبانوی آب بوده است كه شامل یک محیط مربع شكل مركزی به ابعاد 19*19 متر است که به واسطه دالانهای پیرامون و چهار اتاق مستطیل شكل در چهار جهت محصور شده است؛ فضای داخلی معبد با هشت جرز کار شده كه چهار جرز در مقابل چهار ورودی قرار گرفته تا مانع دید فضای داخلی معبد شود؛ برخی از قوس سردرهای این ورودیها سالم مانده و فقط ورودی غربی بعدا مسدود شده است. مصالح به‌کار رفته در قسمت تحتانی تالار  (معبد آناهیتا) شامل سنگهای پاک‌تراش است که تا شروع پاکار قوسها ادامه می‌یابد و از این قسمت به بعد- یعنی سقف رواقهای پیرامون سالن مركزی- به‌وسیله آجر چهارگوش با ملات گچ ساخته شده که متاسفانه تمامی سقف بخش آجری فرو ریخته و فقط شواهدی از وجود پوشش آجری در این قسمتها به چشم می‌خورد.

احتمال داده می‌شود یک مجرای ورودی آب که از دریاچه به داخل سالن مركزی معبد آناهیتا هدایت می‌شده در مواقع برگزاری مراسم از دریچه زیر جرز میانی ضلع شرقی که كاملا سالم باقی مانده به فضای معبد وارد می‌شده است. نکته قابل توجهی که در معبد آناهیتا تخت سلیمان و بیشابور رعایت شده، عدم وجود پوشش برای سالن مرکزی این مکانهاست که شاید تقدس نذورات آسمانی و نزول باران پاک به داخل معبد یکی از دلایل این امر باشد. اما در راهروهای پیرامون پوشش سقف مشهود است. در نهایت در مجموعه میراث جهانی تخت سلیمان آب در مركز قرار گرفته و پرستش آناهیتا الهه آب در واقع ارتباط بسیار نزدیكی با آیین پرستش آتش داشته است.

ایوان غربی معروف به ایوان خسرو همانند دیگر آثار دوره ساسانی دارای پلان مربع مستطیل و از نظر طراحی كاملا شبیه ایوان مدائن است که با ابعاد و حجم كوچكتری در مجاورت آتشكده آذرگشنسب ساخته شده است. این ایوان دارای عرض دهانه حدود 12 متر و عمق 27متر و ارتفاع حدود 5/18 متر است. بخش زیرین دیوارهای جانبی آن تا ارتفاع 6 متری با سنگهای پاک‌تراش مخصوص دوره ساسانی پوشیده شده و از این قسمت به بعد مصالح آن از جنس آجر بوده كه متاسفانه بخش آجری آن به شدت صدمه دیده است و اكثر قسمتهای آن فرو ریخته، چنانكه در حال حاضر ارتفاع دیوار آجری باقی مانده بر روی بافت سنگی از 7 متر تا 5/2 متر متفاوت است.

بزرگترين نفايس خسرو پرويز تخت طاقديس بود، يعنى تختى كه به شكل طاق است و ثعالبى آن را چنين وصف كرده است:

اين سريرى بود از عاج و ساج كه صفائح و نرده‌هاى آن از سيم و زر بود. 180 ذراع طول و 150 ذراع عرض داشت. روى پله‌هاى آن را با چوب سياه و آبنوس زركوب فرش كرده بودند. آستانه اين تخت از زر و لاجورد بود و صور فلكى، كواكب و بروج سماوى و هفت اقليم، صور پادشاهان و هيئتهاى آنان را در مجالس بزم و ايام رزم و هنگام شكار، بر آن نقش كرده بودند. در آن وسیله ای براى تعيين ساعات روز وجود  داشت و چهار قالى از ديباى زربافته مرصع به مرواريد و ياقوت در آن تخت گسترده بودند، كه هر يك تناسب با يكى از فصول سال داشت.

از روايات مورخان شرق و غرب، كه اسنادى مستقل از يكديگر محسوب می‌شوند، می‌توان استنباط كرد، كه در آنجا صحنه‌اى از مجلس تاجگذارى شاهنشاه هم تعبيه كرده بودند و در پيرامون آن نقش بزرگان اشراف كشور در حال سلام ديده مى‌شده است و سايبان گنبد مانند متحركى داشته كه بر آن سيارات هفتگانه و دوازده برج و اشكال مختلفه قمر را نقش كرده و وسیله ای تعبيه نموده بودند كه در اوقات معين باران مى‌باريده و بانگ رعد مى‌كرده است. اين ساعت عجيب در قصر شاهى گنزک، نزديک آتشكده شاهنشاهى آذرگشنسب، واقع بود، هرقل آن كاخ و ساعت و آتشكده را ويران كرد. در زمان تجدید بنای كاخ در قرن 14 میلادی، حكام مغول بخشهای فرو ریخته ایوان را به‌وسیله لاشه سنگ و ملات گچ بازسازی و برای آرایش نمای ورودی و داخلی آن از عناصر تزیینی چشمگیر و زیبا مانند طاق‌نماهای تزیینی، رسمی بندی، مقرنس‌های گچی، انواع كاشی‌های زرین فام ستاره چلیپا و نقاشی‌های روی گچ استفاده می‌کنند كه نمونه‌هایی از این تزیینات در كاوشهای باستان‌شناسی مجموعه به‌دست آمده و در حال حاضر زینت بخش موزه ملی ایران می‌باشند.

ارزش های خاص تخت سلیمان

قدمت اين منطقه از لحاظ سكونت‌گاه انساني به 3 هزار سال پيش باز مي گردد؛ و يكي از مهمترين آثار تاريخي كشور است. این محوطه طبیعی- تاریخی که در منطقه‌ای کوهستانی و بسیار زیبا واقع شده، سرشار از جاذبه‌ها و پدیده‌های کم نظیر طبیعی- تاریخی می‌باشد.

دریاچه منحصر به‌فرد و اعجاب‌انگیز تخت سلیمان که شاید یکی از عوامل اصلی استقرار در دوره‌های مختلف تاریخی در این منطقه است، از دیدگاههای مختلفی همچون: زمین‌شناسی، باستان‌شناسی، اسطوره‌ای، مذهبی و... قابل بحث می‌باشد. دریاچه فیروزه‌فام یا چشمه آرتزین بزرگ و همیشه جوشان تخت سلیمان یکی از علتهای آبادانی این مجموعه باستانی و روستای مجاور آن است. در این منطقه نشانه‌ها و بقایای استقرار تمدن از هزاره اول قبل از میلاد تا قرن 11 هجری قمری ملاحظه می‌شود.

 شكوه و آبادانی تخت سلیمان مربوط به دوره ساسانی است كه ساختمان آتشكده آذرگشنسب در آنجا احداث و به عنوان مهمترین معبد مورد احترام ایرانیان زرتشتی قرار گرفت و آتش جاویدان آن به مدت هفت قرن نماد اقتدار آئین زرتشت محسوب می‌شد.