روند پیدایش کاروانسرا مهم‌ترین بنای بین راهی در طول تاریخ

در طول تاریخ انسان همواره کوشیده است تا به محیط زندگی بهتر و آسوده‌تر دست پیدا بکند. علاقه به کشف رمز و رازها از نخستین روزهای پیدایش بشر مورد توجه انسان بوده است و او همیشه علاقه به کشف دوردست‌ها داشته است. پس برای کشف این رازها نخستین کنجکاوی‌هایش را با سفر آغاز می‌کند. مسیر سفر همواره پر از خطر و بسیار طولانی بوده است. سفر در حالت ابتدایی خود به صورت دسته‌جمعی و کاروانی با چهارپایانی مانند شتر و اسب انجام می‌شود. از یک طرف نیاز به سفر گسترش و توسعه‌ی راه‌ها را طلب می‌کرد. از سوی دیگر سختی و مشقت راه به شکل‌گیری و پیدایش منزلگاه‌هایی در مسیر جاده‌های کاروان‌رو برای استراحت مسافران انجامید. منزل‌گاهایی که بعدها کاروانسرا یا رباط نامیده شد. برای آشنایی با کاروانسرا در معماری ایرانی با یلدامدتور بمانید.

نیاز به کاروانسرا

سفر در دوران قدیم از هفته‌ها تا ماه‌ها به طول می‌انجامید و مسافران در کاروانسراهایی که در مسیر بودند برای استراحت خود و کاروان استفاده می‌کردند. کاروانسراها تمامی وسایل آسایش و استراحت را برای مسافران فراهم می‌کردند. در مسیرهای راهی که کاروان‌ها در آن سفر می‌کردند، مانند راه ابریشم ساخت کاروانسرا رو به افزایش رفت. ساخت کاروانسرا به تنهایی مسیرهای اصلی را در جاده‌های سفر تشکیل داد و شبکه‌ی گسترده‌ی ارتباطی را در ایران به وجود آورد، که باعث شوق افراد به سفر و کشف سرزمین‌های ناشناخه شد.

با بررسی نقشه و پلان کاروانسراها در طول تاریخ به این نتیجه می‌رسیم که این بناهای مهم چگونه رو به تکامل رفتند و در هر نقطه از ایران با توجه به اقلیم و شرایط جغرافیایی هر محل ساخته شده‌اند. بنابراین روش معماری هر دوره در ایران، مصالح، محل قرارگیری کاروانسرا و موقعیت جغرافیایی نقش مهمی در شکل‌گیری کاروانسراها داشت است. نقش کاروانسراها در رونق اقتصادی هر شهر بسیار مهم و ضروری بوده است.

یکی از مهمترین راه‌های ارتباطی مسیرهای اماکن مذهبی بود که توجه افراد را در طول تاریخ به خود جلب کرده است. مهمترین مسیر مذهبی ایران، تیسفون به مرو بوده است که بعدها به راه زیارتی نجف به مشهد مشهور شد. کاروانسراها با توجه به این‌که در خارج از شهر ساخته می‌شدند، معمولا از آسیب‌های جنگی در امان می‌مانندند و از موقعیت دفاعی و برج و باروهایی نیز برخوردار بوند تا از حمله‌ی راهزنان در امان باشند. در دوران صفوی ساخت کاروانسرا در داخل شهر بسیار مورد توجه قرار گرفت. اما امروزه به دلیل عدم توجه و فراموشی این بناهای تاریخی شاهد از بین رفتن روز افزون کاروانسراهای برون شهری هستیم. با احیای این کاروانسراها می‌توانیم علاوه بر زنده نگه‌داشتن آن‌ها مسیر تجاری بسیار مطلوبی را ایجاد کنیم که باعث رشد اقتصادی آن منطقه نیز خواهد شد.

کاروانسرا به معنای هتل امروزی

تزیینات در کاروانسرا به دوره‌های مختلف معماری برمی‌گردد. اما دلیل اصلی تزیین در کاروانسرا، کاهش خستگی مسافران و ایجاد آسایش در کاروانیان بوده است. وجود آب‌انبار در کاروانسراها نویدبخش کاروانیان در کویر خشک است. در برخی از مسیرها به دلیل راه طولانی، اقامت کاروانیان در کاروانسرا طولانی می‌شد. محل مجهزتر و مفصل‌تری هم در کاروانسرا بود که این مکان برای کاروان‌سالار، بازرگانان سرشناس و افراد صاحب نام استفاده می‌شد. با در نظر گرفتن هم‌زمانی رسیدن چند کاروان با هم به یک مکان، تدابیری نیز اندیشیده بودند. با بررسی متوجه می‌شویم که در برخی از شهرهای مهم که بر سر راه‌های ارتباطی مهم قرار داشتند چند کاروانسرا کنار هم و متصل به هم ساخته می‌شدند.

برای نمونه می‌توان به کاروانسرای میان‌دشت اشاره نمود. این کاروانسرا دارای 3 کاروانسرای متصل به هم که 20 هزار زائر و مسافر را در خود جای می‌داده است بود و این نشان از اهمیت این منطقه به عنوان توقف‌گاهی مهم در آن دوران دارد.

فاصله‌ی بین دو کاروانسرا را «مرحله» میگفتند که بر اساس موقعیت منطقه تعیین می‌شد. این مراحل معمولا بین چهار تا شش فرسخ بودند. اگر کاروانی شش مرحله طی می‌کرد آن را مرحله‌ای سنگین می‌نامیدند و اگر راه در چهار مرحله طی می‌شد مرحله را سبک می‌گفتند. برای مسیرهای طولانی از شتر و در مسیرهای کوتاه برای سرعت بخشیدن به سفر از اسب استفاده می‌کردند. همواره برای نگهداری از احشام و حیوانات هم مکانی در نظر گرفته می‌شد که به آن «باربند» می‌گفتند و معمولا فضای شکل گرفته، حد فاصل دیوارهای بیرونی کاروانسرا و اتاق‌هایی بر گرد حیات بوده است.

تحولات تاریخی 

پایه‌ی ساخت کاروانسرا در ایران را در زمان هخامنشی می‌دانند. در این زمان به منظور ارتباط سریع بین نقاط مختلف کشور، ساختمانی به نام «چاپارخانه» ایجاد شد، که نقطه‌ی شروع ساخت کاروانسرا بوده است. دروازه‌ی گچ در استان فارس قدیمی‌ترین نمونه‌ی به دست آمده از کاروانسرا است. یکی از مهم‌ترین تحولات کاروانسرا در دوره‌ی سلجوقی بوده است. در عصر سلجوقی امنیت و نظم شدید بر سرتاسر امپراتوری حاکم شد و رفت و آمد مسافران و بازرگانان سلجوقی بسیار گسترش یافت و در پی این تحول، سفر کاروانیان بین شهرها رو به افزایش رفت. از مهمترین کاروانسرا در این دوره می‌توان به رباط شرف اشاره کرد. این کاروانسرا مکانی برای اقامت امیران و سران کشور بود، بنابراین از اهمیت زیادی برخودار بوده است. تحول معماری در این زمان تاثیر به‌سزایی در ساخت کاروانسرا گذاشت که از جمله‌ی آن‌ها می‌توان به گشایش گوشه‌ها، طراحی رواق، و طرح چهار ایوانی اشاره کرد. 

کاروانسراهای شاه عباسی!

در ایران بسیاری از کاروانسراها شاه عباسی خوانده می‌شود. روایت است شاه عباس اول خوابی می‌بیند و برای صدقه نذر می‌کند که 1000 عدد کاروانسرا بسازد و اسم شاه عباسی را بر کاروانسراها بگذارد. وزیر او برای این که شمارش آن‌ها مشخص باشد و به چشم بیاید دستور می‌دهد یکی کمتر از 1000 یعنی 999 رباط یا کاروانسرا بسازند تا در شمارش آن‌ها کمی فکر شود و آیندگان ارزش این کار بزرگ را بدانند.

انواع كاروانسرا

کاروانسراها در روزگار قدیم علاوه بر محل استراحت مسافران و کاروانان محل صبحت و گفتگو میان افراد نیز بوده است. کاروانسراها به دو دسته‌ی عمده تقسیم می‌شوند.

• درون شهری 

کاروانسرای درون‌شهری به مکانی گفته می‌شود که در داخل شهر قرار دشتند و به تبادل کالا و تجارت نیز می‌پرداختند. مانند کاروانسرای سعدالسلطنه که در داخل شهر قزوین بوده است. در این کاروانسرا علاوه بر مکانی برای استراحت افراد و کاروانان، دکان‌هایی برای خرید و فروش بازرگانان نیز وجود داشته است. در دوره‌ی صفوی شاهد اوج ساخت کاروانسراهای درون شهری هستیم.

• بیرون شهری

توجه به رفاه و آسایش کاروانان و مسافران در طی راه‌هایی طولانی ابتدا کاروانسراهای برون شهری ساخته شدند تا علاوه بر رونق اقتصادی، رفاهی بر حال مسافران نیز باشد. کاروانسراهای برون شهری دارای برج و بارو و حصار بلند بودند تا در برابر حملات محافظ باشند. برای مثال می‌توان به کاروانسرای مهیار در جنوب اصفهان اشاره کرد. کاروانان می‌توانستند در این کاروانسرا توشه‌ی خود را تکمیل کرده و وسایل مسافرت خود را مهیا کنند.

کلام آخر

کاروانسراها یکی از بناهای مهم در معماری ایران هستند که در رشد راه، توسعه‌ی سفر و تجارت نقش بسیار مهمی را ایفا کردند. کاروانسراها با توجه به اقلیم مناسب هر شهر ساخته می‌شدند و مصالح به کار رفته در هر اقلیم متفاوت بوده است. سیر تحول در نقشه و پلان کاروانسراها در هر دوره‌ی تاریخی را می‌توان مشاهده کرد، اما در دوره‌ی صفوی و سلجوقی اوج تحولات اساسی در این بناهای تاریخی را شاهد هستیم. برای آشنایی بیشتر با یلدامدتور بمانید.

روند پیدایش کاروانسرا - مهم‌ترین بنای بین راهی در طول تاریخ روند پیدایش کاروانسرا - مهم‌ترین بنای بین راهی در طول تاریخ 2020-06-10 13:07:57+3:30 2022-05-09 20:11:25+3:30 کاروانسراها یکی از بناهای مهم در معماری ایران هستند که در رشد راه، توسعه‌ی سفر و تجارت نقش بسیار مهمی را ایفا کردند. کاروانسراها با توجه به اقلیم مناسب هر شهر ساخته می‌شدند و مصالح به کار رفته در هر اقلیم متفاوت بوده است. سیر تحول در نقشه و پلان کاروانسراها در هر دوره‌ی تاریخی را می‌توان مشاهده کرد، اما در دوره‌ی صفوی و سلجوقی اوج تحولات اساسی در این بناهای تاریخی را شاهد هستیم. چاپارخانه, کاروانسرای شاه عباسی, پریسا همایونی Author info@yaldamedtour.com /fa/user-profile/10210 YaldaMedTour Barajin Salamat Road +98 Qazvin Qazvin, Qazvin Province, Iran. , info@yaldamedtour.com