استان گیلان

اطلاعات آماری

اطلاعات جغرافیایی

استان گیلان، از استان‌های شمالی ایران به مرکزیت شهر رشت است. این استان، از شمال به دریای خزر متصل بوده و دارای مرز آبی با کشورهای حاشیه دریا می‌باشد و از طریق آستارا نیز دارای مرز خاکی با جمهوری آذربایجان است، از غرب به استان اردبیل، از جنوب به استان زنجان و قزوین و از شرق به استان مازندران محدود می‌شود. تراکم جمعیت در استان با 177 نفر در هر کیلومتر مربع جایگاه سوم را در ایران دارد. کلانشهر رشت با داشتن 46 درصد جمعیت کل استان، مرکز استان گیلان و دوازدهمین شهر پرجمعیت ایران و پرجمعیت‌ترین شهر 3 استان ایران در ساحل دریای خزر است. از دیگر شهرهای پرجمعیت این استان می‌توان به بندر انزلی؛ مهم‌ترین بندر ایران، لاهیجان، تالش، لنگرود، رودسر، بندر آستارا و فومن اشاره کرد. درباره‌نام گیلان و معانی واژه گیل، نظرات متفاوتی ابراز شده‌است. لغت‌نامه دهخدا واژه گیلان را برگرفته از "گیل" به‌اضافه پسوند مکان ‌"ان" به معنای محل سکونت گیل‌ها دانسته است. گیلان دارای 16 شهرستان، 43 بخش، 52 شهر، 109 دهستان و 2591 ‌آبادی دارای سكنه است.

عوامل متعددی مانند آب‌وهوای مساعد، خاک رطوبتی و حاصل خیز، وجود شبکه‌های آب روان دایمی و امکانات کشاورزی فراوان و متنوع و گسترش راه‌های ارتباطی، سبب ایجاد تراکم شدید در این استان گردیده است.

اطلاعات تاریخی و فرهنگی

استان گیلان از سال 1344 شمسی در تقسیمات کشوری ایران، استانی مستقل شد. این منطقه پیش از آن ولایت گیلان و استان یکم خوانده می‌شد. گیلان که در اوستا از آن به نام وارنا نام برده می‌شود مرکز باستانی اقوام مختلفی است که معروف‌ترین آنان دو نوع گیل و دیلم هستند. یونانیان این سرزمین را کادوسیان می‌نامند. بعضی از محققین کادوسیان را از بومی‌های ایران قبل از آمدن آریایی‌ها به این سرزمین می‌دانند.

بنا به گفته دیاکوئوف روسی قریب به سه هزار سال پیش، سرزمین‌های پر جنگل کاسپیان کادوسیان و گیلان (گیل‌ها) در شمال خاک ماد قرار داشته است. گیل‌ها به‌تدریج با کادوسی‌ها به‌صورت تیره واحدی درآمدند. گیل‌ها در دوره حکومت مادها نیز کاملا مستقل بودند؛ کورش هخامنشی با کمک گیل‌ها دولت ماد را منقرض کرد.

گیلان در اواخر دوره قاجاریه، به دروازه اروپا مشهور شد و در نهضت مشروطه نیز گیلانیان نقش مهمی در به ثمر رساندن انقلاب داشتند.

تاریخ گیلان با تکیه بر پاره‌ای اشاره‌ها و کاوش‌های باستان‌شناختی به دوره پیش از آخرین یخبندان (‌بین 50 تا 150 هزار سال پیش) می‌رسد. با مهاجرت آریایی‌ها و دیگر اقوام به این سرزمین، از آمیزش مهاجران و ساکنان بومی منطقه، قوم‌های جدیدی پدید آمدند که در این میان، دو قوم گیل و دیلم اکثریت داشتند. از همان آغاز، فرمانروایان این قوم از آزادی کامل برخوردار بوده‌اند و هیچ‌گاه در برابر بیگانگان و یا در مقابل حکمان دیگر، تسلیم نشده‌اند و حتی به اطاعت دولت ماد درنیامده‌اند. در قرن ششم پیـش از مـیلاد،‌ گیلانیان با کوروش هخامنشی متحد شدند و دولت ماد را سرنگون کردند. در زمان ساسانیان، گیلان استقلال خود را از دسـت داد و اردشیر بابکان به یاری ارتشی مرکب از 300000 مرد جنگی و نزدیک به 10000 سوار، گیلان را تسخیر کرد.

نقش مردم گیلان در نهضت میرزا کوچک خان جنگلی نیز از نمونه‌های درخشان تاریخ این سرزمین است.

پس از پیروزی عرب‌های مسلمان بر ایرانیان،‌ گیلان به مامن علویان تبدیل شد. در حدود سال 290 هجری قمری، مردم گیلان و دیلم کم‌کم به مذهب علویان روی آوردند و در گسترش آن نیز کوشش بسیار کردند. سلسله دیلمیان در دوران فرمانروایی خود به بغداد لشگر کشیدند و خلیفه عباسی را شکست دادند. مغولان در زمان اولجایتو موفق شدند برای مدت کوتاهی این سرزمین را تصرف کنند. گیلانیان در به قدرت رسیدن صفویان نقش مهمی را ایفا کردند.

در زمان سلطنت شاه‌عباس اول،‌ گیلان استقلال خود را از دست داد. در سال 1071 هجری قمری ، قوای روسیه به دستور پتر کبیر به گیلان حمله برد و رشت را تا سال 1145 هجری قمری در اشغال خود نگه داشت. گیلک‌ها در پیروزی انقلاب مشروطیت نیز سهمی عمده داشتند. آن‌ها در سال 1287 هجری قمری تهران را فتح کردند. 

نقش مردم گیلان در نهضت میرزا کوچک خان جنگلی نیز از نمونه‌های درخشان تاریخ این سرزمین است.

دو مفهوم قوم و ملت از دیرباز در زبان فارسی کاربرد داشته است ولی تا سده اخیر فاقد معنا و تعریف مشخصی بوده است. اما امروزه به مجموعه تابعان یک کشور، ملت می‌گویند و در هر ملتی گروه‌هایی وجود دارند که از حیث زبان، فرهنگ و سرزمین، متمایزند که به این گروه‌ها قوم می‌گویند.

در استان گیلان، اقوام مختلفی زندگی می‌کردند که امروزه بر اثر عوامل طبیعی، تاریخی، سیاسی، مهاجرت‌ها و ارتباطات وسیع قرن اخیر بین این استان با سایر نقاط کشور، اثر چندانی از بعضی اقوام مشاهده نمی‌شود. این اقوام عبارتند از:

• گیل
• دیلم
• کادوس ها
• مادها
• کاس ها (کاسپین‌ها)
• دوربیک‌ها

نام دریای خزر که در زبان انگلیسی، کاسپین نامیده می‌شود از نام قوم کاسپین گرفته‌شده است و چون دوربیک‌ها در حوالی کوه درفک زندگی می‌کردند نام قله درفک از نام این قوم، گرفته‌شده است.

با این توصیف می‌توان گفت قوم غالب در گیلان گیلک می‌باشد و پس از آن به ترتیب اقوام تالش، ترک، کرد، لر به ترتیب بیشترین جمعیت در استان گیلان را دارا می‌باشد.

گویش گیلکی شامل زبان‌های تالشی، هرزندی، گورانی، گیلکی و مازندرانی و برخی از زبان‌های تاتی و سمنانی می‌باشد و از دیدگاه تاریخی این زبان‌ها به زبان پارتی (اشکانی) وابستگی دارند.

گیلکی با زبان پارسی میانه نزدیکی دارد و یکی از زبان‌های ایرانی و یکی از شعب زبان پهلوی است که در واقع به‌عنوان زبان مادری مردم گیلان محسوب می‌گردد. گیلکی خود به چند شاخه تقسیم می‌شود که هر چه به‌طرف شرق و جنوب استان گیلان پیش برویم گویش‌ها با یکدیگر اندکی اختلاف پیدا می‌کنند.

گویش تالشی در قسمت غرب و شمال غرب استان به‌ویژه واقع در مرز ایران و جمهوری آذربایجان، عده‌ای به این زبان تکلم می‌کنند. این زبان از جمله زبان‌های شمال غربی ایران است که در زمان‌های قبل (تا حدود قرن 10 هجری قمری) در سرزمین آذربایجان رایج بوده و از آن پس، جای خود را به یکی از گویش‌های ترکی داده است.

در این دیار علاوه بر زبان ملی فارسی، به چندین زبان بومی با گویش‌ها و لهجه‌های مختلف ازجمله گیلکی، تالشی، تاتی و ترکی تکلم می‌شود که در جنوب استان در شهرستان رودبار اقوام کرد، لر، لک، تات و گیلک و در شمال استان در شهرستان‌های تالش، رضوانشهر، اقوام گیلک، تالش و آذری و در شهرستان آستارا اقوام آذری، گیلک و در سایر مناطق گیلان قوم گیلک مستقرند.

بازارهای هفتگی گیلان، پابرجاترین نوع بازارهای دوره‌ای است که در ایران مشاهده می‌شود.

به جرات می توان گفت استان گیلان در زمینه طبخ و تنوع غذایی از تمام استان های ایران سرتر است. مرغ فسنجان یا مرغ لاکو، میزرا قاسمی، باقلاقاتق (خورشت باقلی)، ترش تره، سیر قلیه، آلو مسما، ماهی فیبیج، واویشکا، ترش شامی، کال کباب، بورانی بادمجان، بورانی اسفناج، چغندر بورانی، زیتون‌پرورده، اشپل (خاویار ماهی)، ماهی شور، ماهی‌دودی، اناربیج، شش‌انداز، سیرابیج، شیرین تره، خالو آبه، چخرتمه، نازخاتون، لونگی، موتن جان و بادمجان کباب از غذاهای معروف گیلان است.

بازارهای محلی گیلان که از آن به نام بازارهای هفتگی گیلان نیز نام برده می‌شود، به طور منظم و مستمر از دیر باز با تنوع محصولات کشاورزی، صنعتی و با توجه به فصول مختلف سال در شهرهای بزرگ و کوچک و حتی روستاهای بزرگ و مهم گیلان برپا می‌شود. بازارهای هفتگی گیلان، پابرجاترین نوع بازارهای دوره‌ای است که در ایران مشاهده می‌شود. این برنامه به مروز زمان شکل گرفته و در مناطق همجوار سعی بر آن بوده که تداخل زمانی بوجود نیاید. در مناطق معدودی، این بازارها در بیش از یکروز در هفته برگزار می‌شود. معمولا بازارها با توجه به این برنامه روزانه برگذار می شوند.

اطلاعات زیست محیطی

مناطق کم‌ ارتفاع ساحل دریای خزر به دلیل وضعیت توپوگرافیک خاص، دارای نوعی بسیار ویژه از آب و هوای هیرکانی هستند. کل استان گیلان متعلق به این منطقه و به طور خاص، مرطوب و سبز است. جریانات جوی غالب شمالی جنوبی، بر فراز دریا مرطوب شده، توسط مانع قوی البرز مجبور به بالارفتن شدید می‌شوند و نتیجتا در همه سال به فراوانی بر جلگه و کوهپایه های شمال غربی رشته کوه می‌بارند. نظام بارش در پاییز، وقتی که ناپایداری جوی در بالاترین نقطه خود است حداکثر شدیدی نشان می‌دهد، در زمستان و اوایل بهار متوسط است، در تابستان نیز کمترین مقدار را دارد. ولی عموما به حد کافی زیاد هست تا بالاتر از حد ماه‌های خشک بماند. بارندگی متوسط سالانه بین 1200 تا 1800 میلیمتر در طول خط ساحلی متغیر است. در گوشه جنوب غربی جلگه به سوی یک منطقه شبه مرطوب کاهش می‌یابد و در بخش پست‌تر کوه‌ها دوباره به مقادیر خیلی زیاد و در حد 2400 میلیمتر در دره بالای ماسال می‌رسد.

دلیل پوشش گیاهی غنی گیلان ممتاز بودن اقلیم آن است. ناحیه رویشی هیرکانی مانند یک نوار سبز، حاشیه جنوبی دریای خزر و نیمرخ شمالی رشته کوه البرز را پوشانده‌است. این ناحیه رویشی به خاطر حاصلخیزی خاک، تغییرات دما و بارندگی‌های متعدد، حاوی گونه‌های گیاهی زیادی است. جنگل‌های این ناحیه به صورت دست‌نخورده و سالم، کمربندی از درختان خزان‌کننده دوران سوم زمین‌شناسی را تشکیل می‌دهند. این جنگل‌ها که از آن به نام‌های جنگل‌های مرطوب و یا کاسپی یاد می‌شود ارزش‌های زیست‌محیطی و اقتصادی زیادی دارند و در زمره میراث طبیعی جهانی محسوب می‌شوند.

بر حسب ارتفاع سه سطح جنگل قابل تمایزند: جنگل های مخلوط هیرکانی، جنگل های راش کوهی و جنگل های بلوط بلند کوهی و جنگل‌های ممرز. جنگل هیرکانی که زمانی جلگه‌ها را می‌پوشاندند، اکنون بخش عظیمی از بخش اول کوه‌ها تا ارتفاع 1000 متری را می‌پوشانند. این جنگل لایه دار است و لایه‌ای از درختان خیلی بلند مثل بلند مازو، درخت آزاد و انجیلی و انواع رایجتر افرا و نارون، لایه‌ای از درختان کوچکتر مثل لیلکی، کلهو، شبخسب، شمشاد در نقاط سایه دار و همه انواع درختان میوه وحشی و یک زیربوته با بته‌هایی مثل جل، خاس، خزه، تاک وحشی، پیچک و دیگر گیاهان خزنده را دارد.

تالاب انزلی، به دلیل گیاهان، جانوران و مورفولوژی و شکل بستر، ارتباط با دریا و رژیم رودها دارای محیط زیستی ویژه‌است. گیاهان تالاب به سه دسته غوطه ور، گیاهان شناور و گیاهان حاشیه‌ای تقسیم می‌شود. معروف‌ترین گیاه تالاب انزلی که شهرت جهانی دارد لاله مردابی است که تالاب را به این دلیل تالاب لاله مردابی می‌خوانند. حواصیل‌ها، اردک سانان، مرغابی سانان، کشیم شانه‌دار بزرگ، کشیم سیاه گردن، یلوه کوچک، کاکایی از پرندگان این تالابند که به دلیل تنوع زیستی بالا محلی مناسب برای مطالعه آنان است.

بیش از 94 گونه حمایت شده و در معرض خطر انقراض پرندگان در گیلان وجود دارد. پوشش انبوه گیاهی گیلان زیستگاه گونه‌های وحشی چون پلنگ، آهو و بز کوهی بوده ‌است. اما امروزه به دلیل گسترش سلاح‌های غیر مجاز و افزایش شکار، این گونه‌ها تا مرز انقراض پیش رفته‌اند. گیلان یکی از مهم‌ترین زیستگاه‌های مرال یا گاو کوهی، یکی از سه گونه گوزن موجود در ایران و بزرگترین گونه آن است که در جنگل‌های مناطق کوهستانی زندگی می‌کند. در چند سال اخیر با افزایش محیط بانی، تبلیغات و فرهنگ سازی مداوم از شیب کاهش جمعیت این گونه کاسته شده‌است. دیگر گونه منحصر به فرد و کمیاب در گیلان، سمندر باله دار جنوبی است که اهمیت جهانی دارد.

نمادهای استان

زنان و مردان گیلانی همواره در حال کار و تلاش هستند و از آن جایی که شغل اکثر مردم گیلان کشاورزی بوده، به همین جهت سراسر دشت جلگه ای گیلان با شالیزارها پر شده است. هم چنین باغ های بزرگ چای که در بین آن ها درختان پرتغال، نارنگی و نارنج کاشته شده نیز در ارتفاعات خودنمایی می کنند. برای اکثر مردم، سرسبزی این شالیزارها و رنگ نارنجی پرتغال و نارنگی در زمینه سبز بوته های چای به یکی از نمادهای اصلی استان زیبای گیلان تبدیل شده است. البته نمی توان از ماهی سفید نیز گذشت. این ماهی نیز جزو معدود ماهیانی است که تنها در دریای خزر زندگی می کند و غذاهای محلی تهیه شده با این ماهی نیز همواره در یاد و خاطره گردشگران خواهد ماند. نماد بعدی استان گیلان لباس های محلی زنان است که با نوارهای رنگی تزیین شده و چشم هر بیننده ای را خیره می کند.

جاذبه های گردشگری

• شیطان کوه
• پارک جنگلی سراوان
• آبشار ویسادار
• روستای ماسوله
• پل چوبی کیاشهر
• اشکورات
• سفید آب
• قله درفک
• تالاب انزلی
• روستای پلام
• تله کابین لاهیجان

مشاهیر

• کیومرث صابری فومنی (گل آقا)
• دکتر محمد معین
• فریدون پور رضا
• کاپیتان سیروس قایقران
• دکتر محمود بهزاد
• شیون فومنی
• ناصر مسعودی

صنایع دستی

• رشته دوزی
• چموش
• کدوی منقوش
• گلیم بافی
•  چادرشب
• لباس محلی گیلان

آداب و رسوم

• نوروز خوانی
• عروس گوله
• گل گل چهارشنبه
• سیزده سال
• کشتی گیله‌مردی
• لافند بازی